Atheense Democratie
Draconische wetten | hervormingen van Solon | de tirannen | hervormingen van Kleisthenes
1. Democratische stadsstaat Athene
Solon en Kleisthenes: eleutheria (vrijheid)
De antieke Atheense democratie kwam – net als de Nederlandse republiek – voort uit verzet van hervormingsgezinde edelen tegen de alleenheerschappij (monarchie).
Voorafgaand aan deze politieke revolutie vond in het oude Griekenland een economische omwenteling plaats. Vanaf 700 v. Chr. werden Griekse handelsnederzettingen rond de Middellandse Zee gesticht en ontstond een levendige handel met het moederland. Hiervan profiteerden niet alleen de adel, maar vooral ook de zelfstandige boeren, handwerkslieden en kooplieden.
Draconische wetten
De macht was aanvankelijk in handen van een raad van aristocraten. De adel kon zich de dure wapens permiteren om als hopliet mee te vechten in het leger. Na verloop van tijd kon een rijke middenklasse ook met een dure legeruitrusting meevechten. Ze kregen daarop een stem in de regering door middel van de volksvergadering.Kleine boeren – het grootste deel van het volk – profiteerden niet van de welvaart. Ze moesten vaak hoge schulden maken om te kunnen meedoen in de economie. Volgens de strenge wetten van Draco uit 621 v. Chr. konden ze hierdoor hun vrijheid kwijtraken en in een soort schuld-lijfeigenschap terecht komen. De beruchte “draconische wetten”…
Hervormingen van Solon
De politieke hervormer Solon (640-559 v. Chr.), een bescheiden koopman, kwam de kleine boeren in 594 v. Chr. tegemoet na grote onrust. Hij kreeg speciale bevoegdheden als archont om de Atheense stadsstaat te hervormen om daarmee anarchie en tirannie te voorkomen.Het eerste wat Solon deed, was de schulden kwijtschelden van de arme boeren (de seisachtheia). Boeren in lijfeigenschap kregen hun vrijheid terug. Daarna verdeelde hij de Atheense bevolking in vier klassen op basis van bezit en niet meer op basis van afkomst. De rijkste drie klassen hadden recht op het bekleden van politieke functies. De armste klasse mocht deelnemen aan de volksvergaderingen. De macht van de oude aristocratie werd hierdoor aan banden gelegd.
De tirannen
De armen kregen steeds meer politieke invloed door de opkomst van charismatische aristocraten die zich opwierpen als hun leiders. Hierdoor werd het gewone volk steeds afhankelijker van op macht beluste edelen of tirannen. Peisistrates – een ver familielid van Solon – werd kampioen van de volkspartij en deed een staatsgreep in 561 v. Chr., waarna hij zich als tiran ontpopte en de opstandige aristocraten uit de stad verbande. Hij was een ware volkstribuun en zorgde met zijn hervormingen voor grote welvaart onder de boeren en de handelaren. Hij liet fraaie tempels bouwen en bracht Athene tot groot aanzien in Griekenland. Zijn minder populaire zoon, de tiran Hippias, werd in 510 v. Chr. naar Perzië verdreven met behulp van Sparta.
Hervormingen van Kleisthenes
De adelijke Kleisthenes werd de opvolger van de tirannen en zette tenslotte in 507 v. Chr. de kroon op de democratische hervormingen. Om te voorkomen dat het Atheense volk zich opnieuw liet gebruiken door populistische tirannen, gaf hij het meer wettige macht, c.q. vrijheid (eleutheria). Hij verdeelde de Atheense bevolking in drie groepen: burgers (met volledig burgerrecht), metoikenen slaven. Metoiken konden in theorie vrij burger worden; slaven niet. De mannelijke Atheense burger kon nu ook politieke functies vervullen. Athene en het gebied er omheen (Attika) werden verdeeld in 10 kiesdistricten (stammen) met elk drie demes (dorpen). Vanuit de kiesdistricten werd de volksvergadering (ekklesia) samengesteld.De Raad van 500 (boulè), die eens per jaar rouleerde en gekozen werd uit de volksvergadering, was het dagelijkse bestuur van Athene: een vorm van directe democratie. De Raad stelde de agenda samen van de volksvergadering die ca. 40 keer per jaar bijeenkwam op de Pnyxheuvel. Iedere mannelijke burger had toegang tot de volksvergaderingen en isegoria (recht om de vergadering toe te spreken). Alle belangrijke beslissingen in Athene werden door deze vergadering genomen, mits de opkomst minimaal 10% was (6.000 man). Niet iedereen was intrinsiek gelijk (isonomia), maar wel gelijkwaardig (zgn. prescriptieve vrijheid).
De belangrijkste leider van de stad, de stateeg, werd door de volksvergadering gekozen. In tegenstelling tot andere hoogwaardigheidsbekleders (de archonten) konden zij ieder jaar herkozen worden en uitgroeien tot machtige politici. Om tirannie te voorkomen had de volksvergadering de mogelijkheid een strateeg te verbannen: het ostracisme.Handelingen van ambtenaren en bestuurders konden worden aangevochten door middel van een volksrechtbank (heliaea), waarbij de verongelijkte burger een pleidooi mocht houden en de zaak beoordeeld werd door een jury van gelijken. Er waren 600 ambtenaren nodig om alle vergaderingen en commissies in goede banen te leiden. Ze werden – net als juryleden – jaarlijks door loting aangewezen uit de mannelijke bevolking van 30 jaar en ouder. Ambtenaren werden na een jaar “dienstplicht” streng gecontroleerd door functionarissen (logistai of wiskundigen, accountants), gekozen uit de Raad van 500.
Met deze constitutionele vrijheid onderscheidde Athene zich van de oligarchiën en tiranniën. Iedere burger was er gelijk voor de wet. In de andere twee regeringsvormen werden wetten veelal gebruikt om de burgers te onderdrukken.
Andere belangrijke klassieke documenten:
Constitution of the Athenians door Old Oligarch (ca. 425 v. Chr.)
Cyropaedia door Xenophon (ca. 390 v. Chr.)
Oeconomicus door Xenophon (ca. 380 v. Chr.)
The Constitution of the Athenians door Aristoteles (ca. 350 v. Chr.)
Politica door Aristoteles (ca. 340 v. Chr.)
Rhetorica: politieke rede door Aristoteles (ca. 330 v. Chr.)
De Tien Attische Redenaars:
Redevoeringen van Antiphon (480-411 v. Chr.)
Redevoeringen van Lysias (445-380 v. Chr.)
Redevoeringen van Andocides (440-390 v. Chr.)
Redvoeringen van Isokrates (436-388 v. Chr.)
Redvoeringen van Isaeus (415-340 v. Chr.)
Redevoeringen van Lycurgus (396-325 v. Chr.)
Redevoering van Hyperides (390-322 v. Chr.)
Redevoeringen van Aeschines (390-314 v. Chr.)
Redevoeringen van Demosthenes (384-322 v. Chr.)
Redevoeringen van Dinarchus (360-290 v. Chr.)
Van de Regeeringe der Atheense Republike door Pieter de la Court (1662)
The Classical Greek Democracy and Its Illiberalism
Onmisbare websites:
Athene – webtijdschrift voor directe democratie
De Pnyx – de heuvel waarop de Atheense volksvergadering bijeenkwam.
De Pnyx werd al in prehistorische tijden gebruikt voor rituelen.
De bema of het platform voor de redenaars. Hier spraken Demosthenes, Pericles en Themistocles.
De Acropolis, gezien vanf de Pnyx. Dit uitzicht hadden de vrije mannelijke burgers van Athene als zij in de volksvergadering bijeenzaten.
“De Grieken waren in alles de eersten en wellicht de grootsten. De Grieken waren de jongsten, ogenschijnlijk naïef, maar door hun onbevangenheid het sterkst. De oudheid is geen oudheid. Het is onze jeugd. Wij zijn oud.”
Gerard Koolschijn
| naar boven |