De antiquitate reipublicae Batavicae (Over de oudheid van de Bataafse Republiek) – Hugo de Groot (1610)
In dit uit 1610 daterende voorwoord zegt De Groot te willen aantonen dat het bestuur van de provincie Holland, waarin de Staten soeverein zouden zijn, vanaf de oudste tijden onveranderd is gebleven. Hij vertelt dat die oude Hollandse staatsvorm en vrijheid vooral door de Romeinen en Spanjaarden ernstig bedreigd werden, maar dat die gevaren zijn overwonnen.
De Groot was een voorstander van een aristocratische republiek die door een groep vooraanstaanden of gegoeden zou worden bestuurd. Alhoewel hij iedereen absolute macht ontzegt, staan zijn ideeën ook ver af van de moderne democratie.
Aen de seer Doorluchtige Heeren, mijn Heeren de Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt.
Ick presenteer uwe Ed. een kleyn Boeck, Edele Moghende Heeren: ofte veel eer het presenteert hem selve, kleyn zijnde uytterlijck, maer groot van inhoudt, ende in ’t gheheel eyghen aen uwe Ed. Moghentheden. Want het u gebiedt, u recht ende Souverainiteyt beschermt.
De meeninghe daer van is, om door een kort overloopen van die tijden die van het beginsel af van dese wijdt-vermaerde Natie tot den huydighen dagh zijn gheweest, te betoonen, dat by de voornaemsten van de twee Staten altijdt gheweest is het opsicht van de ghemeene Batavische nu Hollandtsche ende West-Vriessche saecke: welcke sorghe door een ghedurigh vervolgh eyndelijck tot uwe Ed. Mog. is ghekomen.
Dese macht der Staten is gheweest het fundament van de Republique, de toevlucht van ghelijckmatighe gherechtigheydt, den toom van de Vorstelijcke Hoogheydt. Dese macht hebben eertijdts ontsien, ende voor dese hebben hare grootheydt onderworpen met ghevoeghsaemheydt de opperste Bevelhebbers ende Vooghden van den staet van ’t Land, ’t zy de selve Coninghen, oft Veldt-Heeren, oft oock ten laetste Graven wierden ghenoemt.
De Wetten selve, de Privilegien die heyligh ende onverbreeckelijck zijn, hebben ghelijcker-wijs in de schoot van de Staten met verseeckertheydt gherust. Door de besluytinghe van hare Ed. Mog. is de Hollandtsche Vryheydt, die eertijdts gheweest is, ende nu wederom is soo wijdt beroemt, door seer sware tempeesten tot dese gheluckighe tijden doorgezeylt.
Want wat grooter perijckel konde komen voor de Vryheydt, als het gunt haer is overghekomen, eerst van de Roomsche macht, ende daer nae van de Spaensche, die de naeste is aen de Roomsche, ofte nae haer eyghen meyninghe grooter als de Roomsche selve? Nochtans is de Vryheydt door beyde dese ghevaerlijckheden doorgeworstelt, ende als sy tot de wapenen wierdt gedronghen, heeft sy teghens het ghewelt van hare verdruckers gestelt de billickheyt van hare sake, een goede ordre van politie, ende een onverwinnelijck ghemoedt.
De gheluckige uytkomste is tot tweemael toe daer op ghevolght, met verwonderinge van alle het menschelijcke geslacht, ende met het oorlogh is de Fame ende de Macht gewassen, ghelijck God almachtig gemeenlick den genen die hy tot groote eere schickt, te vooren beproeft door arbeydt ende perijckelen. Onder het beleydt van de selve Heeren ende Regeerders is altijdt ghebleecken de groote ghetrouwigheydt der Batavieren, die niet minder en is gheweest als de vromigheydt van hare wapenen.
Welcke ghetrouwigheydt in uwer Ed. Voor-ouderen de Romeynen eertijdts hebben bevonden, ende nu in uwe Ed. erkennen de naest-geleghen Koninghen: ende niet dese alleen, maer oock de ghenen die hare voeten stellende tegens de onsen, andere sterren ende een andere hemel aenschouwen. Alle welcke dingen nae hare weerdigheydt te verhalen, ’t werck soude zijn van eene groote Historie.
’t Is ons teghenwoordigh ghenoegh gheweest kortelijck ende sommierlijck aen te wijsen de Oudtheydt van dese Regeeringhe die by de treffelijcksten bestaet. Welcken arbeydt wy verhopen voor de Inghesetenen van des Landen niet ondienstigh ende den vreemdelinghen niet on-aenghenaem te sullen zijn. Want hoewel het t’eenemael waerachtigh is, ’t gunt eertijdts by Alcibiaden ende oock by Augustum bevonden werdt gheseydt te zijn, als dat een goet Burger toestaet den teghenwoordigen standt vande ghemeene saecke voor te staen ende gheen veranderinghe te soecken, nochtans soo draghen wy meerder sucht ende affectie tot sulck eene Regeeringe, die wy selve hebben, ende die wy daer benevens bemercken onse Voor-ouderen behaeght te hebben, ’t zy als de beste, ’t zy als hemluyden best passende: ende de welcke onse Vaders met haer sweet ende bloedt beschermt, ende sulcks als haer eygen goet aen haer Nae-saten hebben achter-gelaten.
Hier by gevoeght, dat in alle saken de Oudtheydt heeft een groote aensienlijckheyt ende waerdigheyt: soo seer, dat die van Marseille, welcker Republique gheseydt werdt voortijdts heel uytnemende gheweest te zijn, daer over ghepresen werden dat sy van het stichten af van hare stadt ’t selve swaert altijdt ghebruyckt hebben om daer mede Iustitie te doen over de misdadighen, betoonende daer mede dat oock in de gheringhste saecken alle de poincten van de oude ghewoonte behooren onderhouden te werden.
Want de Oudtheydt komt eenighsins naest Godt, door seeckere gelijckenisse die sy heeft met de eeuwigheydt: waer uyt oock komt dat in onse herten is ingeboren een eerbiedinghe tot d’ouderdom: welcke ouderdom in een Republique des te meer als in de menschen behoort ghe-eert te werden, overmidts in de menschen, die sterffelijck zijn, de ouderdom een teycken is van den aenstande uyt-ganck: Maer een Republique als in-ghestelt zijnde op hope van niet te sterven, krijght haer kracht van den tijdt, ende werdt hoe ouder hoe kloecker. Want de ghedurigheydt is een seecker bewijs-reden van een wel-gheformeerde Politie: Hier uyt komt een vertrouwen ende liefde tot de regeeringhe in de herten van de Inghesetenen: Ende alsoo is dit de meeste oorsaeck waer om een Republique voort aen duyrt om dat sy te vooren gheduyrt heeft.
’t Was oock redelijck datmen voor de Uytheemsche sorghe droegh, op dat de genen van hemluyden die door de grootheydt vande Geschiedenissen van dese Landen begeerigh zijn gheworden om kennisse te hebben van dese Republique, niet alleen en mogen weten hoedanigh de selve nu is, maer oock hoedanigh de selve is gheweest: met wech-neminge van een misverstandt, ’t welck dickmael spruyt uyt de ghelijckheydt van namen in onghelijcke saecken.
Want over al en zijn de Princen niet het selve, nochte oock de Staten: Maer op d’eene plaets is de opperste macht ende Souverainiteyt by een, den raedt ende advijs by veelen, op andere plaetsen is by veelen de Souverainiteyt, ende de bedieninge by eene: daer zijn de Wetten onder den Prince: hier den Prince onder de Wetten.
’t Welck soo yemant rijpelijck sal willen overwegen, hy sal lichtelijck bevinden, dat de Republique die nu is, niet van nieuws en heeft begonnen, maer dat de selve die te voren was, nu klaerder schijnt. Want ghelijck een huys kan blijven staen al ist dat eenighe ghedeelten verandert werden: maer soo men de fundamenten omwerpt, niet en kan blijven staen: alsoo door de veranderinghe van de namen ende ampten van eenighe Bevelhebbers en werdt niet terstondt ghemaeckt een andere Republique, midts dat het opperste ghesach, ende de eerste macht, ende om soo te segghen de ziele die ’t gheheele lichaem van den staet roert ende t’samen houdt, een ende de selve blijve.
Voorts soo staet Godt te bidden, Edele Hoogh-waerdighe Heeren, die een Vestigher ende Voorstander is van dese staet, dat het hem ghelieve de vryheydt, die niet soo seer door uwe sonderlinge voorsienigheyt, ende treffelijcke vromigheydt der Burgeren ende Krijgs-luyden, als door sijn Hemelsche hulp tot noch toe is beschermt, tot veele langhe Iaren voorts uyt te strecken, ende geven dat ons langh by blijven ende ons eyghen werden, alle den zeghen die wy met onse oogen aenschouwen: maer voor al dese seeckere pandt-teyckenen van de ghemeene gerustheydt: Den Godts-dienst, de Gerechrigheyt, ende de Eendracht.
Den veerthienden Maert, des Iaers dusent ses hondert ende thien.
1. Wat dat zy een Vorstendom in een regeeringhe vande treffelijckste, ende wat dat zijn de Staten
Alle Volckeren werden bij de Ghemeente, of by de treffelijcksten, of by een alleen geregeert. De regeeringhe van de treffelijcksten, is, of met een Vorstendom, ofte sonder Vorstendom. Vorstendom noeme ick een uytnemende authoriteyt van een persoon alleen, de welcke met de macht van anderen, ende met Wetten is ghelimiteert: Met welcke teyckenen dit wert onderscheyden van ’t gunt eygentlijck ghesproken, een Koninghschap werdt ghenoemt.
Hierom ist dat Tacitus verhaelt, dat Piso van Germanicus hadde gheseydt, dat hy een Soon was van een Vorst van Romen, ende niet van een Koningh der Parthen, ende Suetonius van Caligula, dat het weynigh verscheelde, of hy hadde de gedaente van het Vorstendom in een Coninghschap verandert: ghelijck oock Cesar seyt, van de Vader van Vercingetorix, dat hy een Vorst zijnde van de Walen, om der oorsake wille, dat hy stondt nae het Coninghschap, van de Burgerije was om den hals gebracht. Ende Plinius sprekende van Trajanus, seyt, dat hy hem de stoel van een Vorst wierdt beseten, op datter geen plaets en soude wesen voor een Heere.
Nochtans oneygentlijck ghesproken, soo werdt oock het Vorstendom selver een Coninghschap ghenoemt: ende in dier voegen seyt Aristoteles, dat in de Heroische tijden de Coninghschappen haer oorspronck hebben ghehadt, als de Volckeren den ghenen, van wiens Ouders sy eenighe weldaden hadden ontvanghen, als by exempel, daer sy goede Wetten door hadden gekregen, ofte voor de welcke sy in de Oorloghen waren beschermt, gaven het gebiedt van ’t Oorlogh met de macht van ’t oordeelen. Welck Coninghschap hy seydt dat geweest is over de gewilligen, en met gelimiteerden rechte.
Sulcks seyt oock Thucidides, dat by de Griecken de gebieden der Coninghen de oudste zijn, de welcke van de Ouders by successie op de Kinderen wierden over-gedragen, ende met sekere eere waren omschreven. Waer uyt dan blijckt dat oock in de regeeringe van de treffelijckste, de Vorstendommen werden ghegeven na de ordre van ’t geslacht waer van wy hebben een vermaerdt exempel by die van Lacedemon.
Voorts de treffelijcksten, by de welcke de opperste macht bestaet, ghegeven hare stemme, oft elcks by hem selven, ghelijck by die van Venetien gheschiedt, oft van wegen eenighe ghemeenschappen: welcke ghemeenschappen zijn, oft van eenderhande gedaente, oft van verscheyde: Van eenderhande ghelijck by die van Achaia, welcker vergaderingh bestond by de Ghedeputeerden van de Steden. De verscheyden ghedaenten van de Burgheren, ende van de ghemeenschappen uyt de burgeren bestaende, komen uyt de verscheydenheden der qualiteyten, na de welcke sy-luyden anders ende anders tot de regeeringe werden verordent. Ende hierom werden de selve qualityeyten, en oock de ghemeenschappen selver by de Latijnen Ordines genoemt, de welcke men in gemeyne spraeck Staten gewoonlick is te heeten.
Alsulcke Staten maeckte Hippodamus drie, als de Konstenaers, de Bou-luyden, ende het Krijgs-volck: Plato de Toesienders, het Krijgs-volck, en de Bou-luyden: Die van Egypten, de Priesters, het Krijgs-volck, ende de Ambachts-luyden: De oude Walen, hare Druides, de Ruyteren, ende ’t gemeen Volck. Soo dickwils van de treffelijcksten, ten aensien van Staten onderscheyden zijnde, het opperste ghesagh in de regeeringe hebben, dat noemen wy een regeeringe van Staten: gelijck noch huyden in Duytslandt, alwaer het opperste ghebiedt bestaet ghesamentlijck by de Cheur-Vorsten, Vorsten, ende Steden. Indien by dit gebiedt van de treffelijcksten, wesende ’t samen-ghevoeght uyt de Staten, noch toe-komt een wettelijck Vorstendom, alsulcken regeringe moet geacht werden voor best uytverkoren, ende wel gematight.
Want, naedemael wy in alle saken het middel prijsen, ende dat het middel genoemt wert, nu ’t gunt van beyden de eynden af-ghescheyden is, nu ’t gunt van beyden de eynden deelachtigh is, so blijckt dat dese regeeringe in sulcker voegen tusschen het Coninghschap en ’t ghebiedt van’t ghemeene Volck is ghestelt, datse het quaet van beyden van sich keert, ende alle ’t gunt dat goet is, naevolgende tot sich treckt. Want voor eerst, nademael sy niet alle dingen toe en laet, noch een Mensch alleen, de welcke veel dwalinghen onderworpen is, nochte oock het ghemeene Volck, het welcke onwetende is, soo ontgaet sy daer mede sonder twijffel seer groote periculen: Wederom, naedemael het Coninghschap ghepresen werdt, ter oorsake van de hooghwaerdigheydt, ende het ghebiedt van ’t Volck, ter oorsake van de eenparige vryheyt, soo verkrijght sy de hooghwaerdigheydt door het Vorstendom, ende gheeft soo veel eenparigheydt, als van noode is, als sy een yeghelijck, van wat staet hy zy, door de vromigheyt de wegh baent tot de hoogste ampten, ende tot deelachtigheyt van ’t opperste ghebiedt.
Dit aldus in beginsel uyt-geleyt zijnde, ten eynde hier mede ’t vervolgh, van ’t gunt hier na gheseyt sal werden, niet en werde ghebroken, soo staet ons nu ernstelijck te ondersoecken, hoedanig de Batavische regeeringe van den aenbeginne af, tot dese tijden toe is geweest. Maer dewijle wy ’t selve doen, indien wy niet soa volkomen bewijs-redenen voort en brenghen, als oft wy doende waren in de Grieksche oft Roomsche Historie, soo moet sich niemandt daer over verwonderen, nademael ons de oudste saecken van de Duytschen niet bekent en zijn, anders dan door de Romeynen, dewelcke seecker weynigh achts hebben ghenomen om de uytheemsche saken te beschrijven:
dat oock na den Val van ’t Roomsche Rijck de gheschiedenissen van ons volck, ghelijck van ’t meesten-deel van alle andere van dien tijden, met seer dichte duysternissen, veel oock met loutere fabulen zijn om-wonden, ende dat daer na niet dan geheel laet by ons eenige verstanden zijn opghestaen, dewelcke ghepooght hebben de faem der selver saken aen de Nakomelinghen te verbreyden, insonderheydt alsoo de Chartres oock langhe rijdt stil swijghen.
Oversulcks sal den Leser ons ten goeden houden dat wy meer een rouwe teeckeningh van de regeeringe, dan een volmaeckte verbeeltenisse der selver uytgeven, ende sal doen ’t gunt oock een Rechter in saken die buyten de memorie gaen, doen moet, namelick, dat hy niet van stondt tot stont getuygen en sal voorderen, maer het beginsel ende het eynde bewesen zijnde, sal hemselven voorstellen, soo niet contrarie en blijckt, dat den tijdt tusschen beyden oock gelijckformig is geweest.
2. Hoedanigh de batavische republique is geweest ten tijde dat dit volck eerst begonst heeft
Het is dan seker dat de Bataviers, dewelcke daer te voren een gedeelte waren van de Catten, die nu Hessen werden genoemt, gelijck Tacitus getuygt, ende de lidt-teeckenen der Batavieren naem by de Hessens, ende der Catten naem by de Bataviers mede brenght, voor de tijden van Julius Cesar, ende moge-lick eenighe hondert jaren daer te voren, verhuyst zijn ter dier plaetse daer sy nu ter tijdt gheseten zijn, te weten, in het Eylandt het welcke van de groote Zee, ende van den Rhijn omringht werdt, ende in de naeste plaetsen van den Oever aen dese zijde van den Rhijn, dewelcke de Wael-kant ofte Belgische-kant wert genoemt, ende dat die plaetsen, gelijck Tacitus seyt, doen noch onbewoont, ende by hemluyden aengevaert zijnde, haer toegekomen zijn, nae de alder-billickste wet der nature, nae dewelcke de goederen dewelcke geen eygenaers en hebben, den genen die de selfde eerst besitten, in eygendom toekomen. Soo is dit dan van een t’eenemael rechtveerdigh beginsel van een vrije regeeringhe, als dewelcke ghevestight is by een volck vry van sijnen oorspronck, in een vry landt.
Wat regeeringe sy-lieden ghebruyckt hebben, dat leert ons genoegh Strabo, dewelcke seydt, dat de Celten allegader gheneghen waren tot de regeeringhe van de treffelicksten. Want als de Griecken Celten noemen, so begrijpen sy daer onder soo wel de Walen, dewelcke Naburen van de Bataviers waren, als de Duytschen, van dewelcke de Bataviers de vermaertste zijn gheweest, indien wy maer Tacitum ende Plinium willen gelooven.
Soo veel oock de Walen aengaet, betoont Ambiorix wat regeeringe deselve voor der Romeynen tijden hebben gehadt, als hy seydt, dat het gebiedt van de Vorsten daer sulcks is, dat de menighte niet minder gesachs over hem-lieden en heeft, dan sy doen over de menighte, alwaer by het woordt van de menighte niet verstaen en wert het slecht gemeen volc, maer de vergaderinge vande voornaemste van elcke natie, gelijck men daer van veel exempelen by Cesarem vint, ende oock Cesar selfs bewijst, als hy seydt, dat het ghemeene volck by de Walen in gheen aensien en is, ende dat sy in geenige raedt-slaghen en komen, maer dat alle het ghebiedt is by de Druides ende de Ruyteren.
Dat oock de Duytschen van alle ouden tijden niet onder het gebiedt van een alleen, maar van veelen hebben gheleeft, ’t selve betoont Tacitus ter plaetse daer hy vermaent vande oudste tochten vande Duytschen, seggende, dat de vryheyt der Duytschen heftiger is dan het Coninckrijck van Arsaces: ende Lucanus:
De vryheydt is ontgaen soo ver’uyt onse handen
Aen geen zijd’ van den Don, en over-rijnsche landen:
Hoewel sy werdt by ons ghesocht met hals en bloet,
Sy blijft des Duytsche volcks en Tartars eygen goet.
Waer nae volght:
Veel Volckeren men vindt die Koninghschappen dragen:
Maer ons zijn toegheschickt daer van de laetste plagen.
Ter welcker plaetsen wat by de vryheyt gemeynt wert, het selfde verklaert het woort van Coningkschap eygentlick genomen, het welcke teghen de vryheyt wert gestelt. Ghelijck oock de Annales in ’t beginsel spreken: De Stadt van Romen is van den beginne by de Coningen geregeert: Maer L. Brutus heeft de vryheyt ende het Consulaetschap ingestelt.
Ende ghelijck dese dinghen den Duytschen in ’t ghemeen aenginghen, soo bewijst Civilis, die selfs een Batavier was, datse oock eyghentlijck den Batavieren toe quamen: ende dat in sijn oratie met de welcke hy de Walen tot de vryheydt vermaent, te weten, daer hy seyt: Laet dienstbaer wesen die van Syrien, Asien, en de volcken in ’t Oosten gheleghen, dewelcke den Koninghen ghewoon zijn. Waer mede hy genoegh betoont, gelijck de volcken van ’t Oosten tot de Koninghschappen ghenegen zijn, dat alsoo de Bataviers van alsulcke maniere van regeringe een afkeer hadden. Doch dit soude yemandt mogen dencken dat strede met ’t gunt elders geseydt werdt dat Civilis selver van Koninghlijcken bloede was ghesproten: waer by dan kan werden ghevoeght dat by Strabo ghenoemt werdt, eenen Veromerus, de welcke soude gheweest zijn een Koningh van de Bataviers, gelijck ook Ammianus Marcellinus van andere Koninghen der Batavieren mentie maeckt.
Maer daer en is gheen dingh klaerder dan dat dese Koningen gheweest zijn, gelijck die van Lacedemon, Koninghen van naem, maer metter daet anders niet dan de eerste onder de treffelijcksten. Dit bewijst merckelijck Tacitus, als hy seydt, dat de Koningen van de Duytschen geen oneyndelijcke ende vrije macht en hebben ghehadt, ende als hy verhaelt dat sy in de vergaderinghe ghehoort zijn, meer met authoriteyt om aen te raden, dan met macht om te ghebieden.
Desgelijcks spreeckende vande Vriesen, wesende een naburighe natie van de Bataviers, als hy gheseydt hadde dat sy tot Koningen hadden Verritum ende Malorigem, voeght daer bedachtelijck by, voor soo veel de Duytschen Koninghlijcker-wijse werden gheregeert. Oock dat hy de Gotthen beschrijft, seydt, dat sy-lieden wat nauwer na de Koninghlijcke maniere werden geregeert dan de andere natien van de Duytschen, maer nochtans niet boven de vryheyt. Ende als hy wil betoonen dat de Zweden geheel een ander natuur hebben dan de Duytschen, soo seyt hy, dat een alleen over hem-lieden het gebiedt heeft, sonder eenighe exceptie, ende sulcks dat hy niet by toelatinghe ghehoorsaemt en werdt.
Ende nochtans en hebben de Duytschen niet allegader, nochte altijts alsulcke Koningen ghehadt, maer somwijlen alleen Velt-oversten. Tacitus maeckt daer tusschen een merckelijck onderscheyt, seggende: dat sy de Koningen namen nae den Adel van ’t gheslacht, maer de Veldt-oversten nae hare vromigheydt. Oock seydt Cesar dat de Duytschen in tijden van vrede gheen ghemeyne Bevel-hebbers en hadden, maer datter verkooren wierden die Oversten in ’t oorlog souden zijn, sulcks dat de selfde macht hadden over het leven ende de doodt. Soo zijn daer dan selden Koninghen gheweest, maer dickmael Veldt-oversten, ende de selvighe tot elck oorlogh. Gelijck by de Bataviers Civilis selver is geweest, ende daer te vooren Cariobalda, ende daer na anderen.
De macht van de Veldt-oversten en was genoegh anders niet dan in ’t oorlogh, maer de macht vande Koningen was wat breeder, ofte was daer inne grooter datse altoos duurde. Also elck van beyde deser machten niet oneyntlijck ofte onghelimiteert en is gheweest, soo volght daer uyt nootsaelijck dat sy met sekere limiten waren bepaelt: Dese limitatie komt of door de Wet, of door een ander macht.
De Wet gheeft sekere exceptien, gelijck Tacitus dat noemt: maer de macht van veelen daer by ghevoeght, maeckt dat een ’t gebiet toe-latens gewijs, ende niet door eygen recht heeft. De Wetten en zijn by geschrifte niet gestelt gheweest, maer zijn by gedachtenisse ende door het ghebruyck selver heylighlijck onderhouden gheworden, gelijck oock tot Lacedemon plach te geschieden. Doch hoedanige de selve by de Bataviers zijn geweest in ’t limiteren van ’t gebiedt der Koningen ende Veldt-oversten, ’t selve soude swaer zijn om te seggen, anders dan dat wel te ghelooven is, dat de selfde niet veel en hebben verscheelt van de ghenighe de welcken, soo wy in ’t vervolgh sullen segghen, ten tijden vande Graven gebruyckt zijnde, daer na heel laet hebben begonnen beschreven te werden.
Hier toe hebbe ick dese bewijs-reden, dat de Bataviers uyt de Hessens zijn ghesproten, het welcke een de alder-voorsienighste natie was vande Duytschen; ende welcke uytnemende was in de wetenschap van te ghebieden, ende te gehoorsamen, het welck Tacitus te kennen geeft met dese woorden: Sy stelden over haer die sy hadden verkoren, ende ghehoorsaemden den ghenen die sy over haer hadden ghestelt. Daer-en-boven bevinde ick dat gheen natie oyt in ghemeene ofte particuliere saecken stantvastelijcker heeft ghehanghen aen de insettingen van hare voor-ouders, sulcks dat van hem-lieden wel te recht mochte gheseydt werden, dat aldaer de goede zeden meer vermochten dan elders goede Wetten.
Tot een exempel sal ons dienen die Hessensche maniere, als sy het hayr en baert lieten wassen, hebbende hemselven met een belofte verbonden het onghedaen wesen van haer aenghesicht niet af te leggen, voor ende aleer sy den vyandt soude hebben geslagen. Tot memorie van welcke maniere den Batavier Civilis by Tacitum zijn langh ende Gout-geel geverwet hayr eerst afleyde, als hy de Legioenen hadde verslagen. Ende men weet wel datter geweest zijn, de welcke in ’t beginsel van ’t oorlog, het welcke nu onlangs heeft opgehouden, het selve hebben gebruyckt, onderhoudende daer in de maniere die sy van hare voor-ouders hadden ontvangen. Tacitus seydt, dat hare benden ende rotten niet en wierden by ghevalle versamelt, maer dat dit gheschiede by geslachten ende verwantschappen.
Ghy sult noch huydens-daeghs in veel van de Batavische Steden alsulcke benden ende rotten vinden, bestaende uyt Vrienden ende Nageburen, wesende een insettinge buyten alle memorie. By de Oude Duytschen wierde de vrouw terstont als sy haer ten houwelijck begaf, vermaent, dat sy daer quam als een ghesellinne van alle arbeydt ende periculen, dat sy in pays ende in oorlog alle het selfde met den man soude hebben te lijden, ende aen te gaen: hier uyt komt het, dat by de Batavieren noch huyden opten dagh voor een wet onderhouden werdt ghemeenschap van goederen tusschen de bedde-genoten. Een dranck te maken uyt ghemoutet koorn, in ghelijckenisse van Wijn, geen ruyme kleederen, maer die om de leden gespannen zijn, wooningen in ’t velt, elck met haer ledige plaetse beset, welck al-te-mael oude litteyckenen zijn vande Duytschen, en sult ghy nergens anders so klaerlick bekennen.
Het gunt dat Tacitus verhaelt dat de vyant-schappen van eenigen van ’t maeghschap by de anderen wierden aengenomen, wederom dat de soen wierde gedaen aen ’t geheel gheslacht, dat partijen op een maeltijdt met malkanderen wierden versoent, ende dat alsdan een deel van ’t soen-gelt aen den Heer, ofte de gemeene sake, een deel aen de gene die ghewroken wierdt, ofte aen de vrienden wiert betaelt, alle ’t selve heeft gheduurt ende duurt tot noch toe, uytbesondert dat over een hondert Jaren ofte twee, de vyantschappen onder de geslachten veel openbaerlijcker ende heftiger wierden uytghevoert.
Tacitus seyt dat by die volckeren een manier is geweest, dat sy gewilliglijck en hooft voor hooft hare Vorsten toebrachten yet van haer Vee ende Vruchten, het welcke tot een vereeringe by de selfde aengenomen zijnde, oock hemluyden streckte tot haer behoef: hier uyt hebben de tienden haren oorsprong. Ten laetsten de maniere selver van een Veldt-oversten te verkiesen, werdt uytghedruckt in ’t exempel van de Kennemers, de welcke wesende een ghedeelte van de Bataviers, eenen Brinio, gesproten zijnde van seer Edelen afkomste, in deser manieren tot een Overste hebben verkoren: namelijck, dat sy hem op een schilt hebben geset, en na de maniere van haer natie, sulcx Tacitus seyt, hem hebben opgetilt, ende op haer schouderen ghedragen.
Dat de selfde maniere by de Bataviers ende haer Nageburen heeft geduert noch in de tijden van de Graven, blijckt uyt oude stucken, dewelcke klaerlijck betuygen dat eer de slagh geschiede tusschen de Vriesen ende Graef Willem de laetste van ’t huys van Henegouwen, een t’samen-spraeck werde gehouden, ende dat de Vriesen aen de Graef dese aenbiedinghe deden, dat vier van de alder-Edelsten der Vriesen den Graef op een schilt souden stellen, ende alsoo op hare schouderen dragen, ende uytroepen, dit is de mogenschap van Vrieslandt.
Waerom also de oude manieren by dese volcken soo ernstelijck zijn onderhouden, soo wel in particuliere, als in alsulcke gemeyne saken, die meerder tot een uytterlijcke schijn dienen, dan tot de kracht van de regieringe, soo soude ick wel lichtelijck ghelooven, dat sy van oudts alsulcke wetten vande regeeringe hebben gehadt, als het gebruyck van de navolghende tijden heeft mede ghebracht. Nu moeten wy ondersoecken by den welcken beneffens de Koninghen ende Velt-oversten ’t opperste gesach ofte de Souverainiteyt is geweest.
Ick vinde dat de Duytschen, behalven de geestelijckheyt tweederhande staten van menschen zijn geweest, de Oversten ende de gemeente. Als ick Oversten segghe, soo en verstae ick daer mede niet den ghenigen die elck alleen ’t gebiedt over een geheele natie hadden, gelijck die naem ghemeenlijck werdt ghebruyckt: want dese Oversten waren selver de Koningen ofte Veldt-oversten, vande welcke wy tot noch toe hebben gesproken: maer den genigen de welcken elck een deel van de Natie versorghden, welcke deelen groot wesende quartieren, ende kleyn wesende Dorpen werden ghenoemt.
Van desen spreeckt Cesar aldus: Sy en hebben geen gemeyne Bevel-hebbers: maer de Oversten van de Landtschappen ende quartieren doen recht onder den heuren, ende verminderen de geschillen. Tacitus seydt: Dat de selfde Oversten recht doen in de Quartieren ende Dorpen. Oock leert ons Tacitus, dat de Oversten pleghen verkoren te werden: In de selfde Vergaderinghen, seydt hy, werden oock de Oversten verkoren. Maer dat geschiede alsoo dat men lettede op den Adelijcken afkomst: Want de uytnemende Edeldom, ofte de groote verdiensten en van hare voor-ouderen toe-eygent, seydt hy, oock de Iongelinghskens de waerdigheydt van Oversten te zijn. Waer uyt ick gheloof gesproten te zijn, dat de Jurisdicten van Quartieren en Dorpen langhe tijt in Edele huysen geduurt hebbende, ten laetsten genoeg erffelic zijn geworden. Over sulcks soo zijn dese Oversten door de waerdigheydt van haer geslacht, ende officie, de selfde die daer nae Baroenen ende Edel-lieden zijn genoemt.
Doch en was de regeeringe by desen alsoo niet dat het ghemeene Volck, gelijck het was in tijden van Cesar by de Walen, voor slaven wiert gehouden. Maer by elcke Overste, sob Tacitus getuyght, waren hondert mannen uyt het ghemeene Volck tot mede-ghesellen by-gevoeght, die hemluyden den streckten tot raedt ende achtbaerheydt. Dat zijn de Magistraten de welcke Cesar verhaelt dat t’samentlick met de Oversten de ackers hebben verdeelt. So wierden dan selfs de lantschappen van elcke Republique eensdeels by de Oversten, ende eensdeels by de genige die uyt het gemeene volck gekoren waren, geregeert. Ende die alsoo elck een gedeelte regeerden, die hadden allegader gesamentlick het gesach over de gantsche republique, ende dat by forme van vergadering.
Tacitus seydt: Van de kleyne saken beraetslagen de Oversten, van de groote allegader in ’t ghemeen: sulcks nochtans dat oock die dinghen by de oversten werden verhandelt, waer van het ghemeene Volck de kennisse heeft. Hy seydt dat de vergaderingh by de Duytsche volcken is gheweest tweederhande: eene kleyne, in de welcke dagelijcksche saken, en die dickwils voor quamen wierden verschaft: ende dat dese vergaderingh bestondt alleen by de Oversten. Ende een groote by dewelcke de macht van de alderhooghste saken: ende dat dese bestont uyt beyde de Staten. Want als hy seyt allegader, ’t selve en is also niet te verstaen, als of elckeen waer gekomen, gelijck op de comitien ofte by-een-komste der Romeynen plach te geschieden, sulcks dat alle het volck huys ende hof souden hebben verlaten.
Want ’t selve en konde niet geschieden onder een soo grooten volck, ghelijck insonderheydt waren de Bataviers, onder dewelcke Plinius seven Natien telt, de Bataviers eygentlick genoemt, Kennemers, kleyne Vriesen, Frisiavonen, kleyne Cauchen, Tusien ende Marsacten. Maer allegader werden ghenoemt de vergaderingh selver, waer toe uyt elck Landtschap ende staet eenige persoonen werden gesonden. Tacitus leyt dat selver uyt, als hy sprekende van de Semnones, seydt dat alle de volckeren van eene afkomste door haar ghedeputeerden t’samen quamen op ghesette tijden in een bosch, het welck gheheylight was door een oude devotie ende voorsegginghe van hare voorsaten: Ende van de Duytschen in ’t generael, dat sy op sekere dagen by een quamen, ten waer datter yet haeftighs ende bysonders by avonture voorviel: ende daer nae, dit gebreck hebben sy door hare vryheydt, dat sy niet t’samentlick, noch alst hem-lieden belast is, by een komen: maer dat dickwils een dag twee ofte drie met het vertoeven van de by-een-komende werd doorgebracht. Soo is dan de opperste macht gheweest by dese vergaderingh van beyde de Staten.
Oversulcks, mocht men, seyt hy, oock voor dese vergaderingh yemant beschuldigen, ende van lijf ter doot eysschen: oock mede wierden in de selfde vergaderinghen de Oversten verkoren, midtsgaders de hondert mannen die elck van hem-lieden als ghesellen uyt het ghemeene volck wierden by-ghevoeght: de Koningen selve ende Oversten wierden in dese vergaderingh gehoort, gelijck wij voor gheseydt hebben meer met authoriteyt om te raden, als met macht om te ghebieden.
Ende hoewel ’t gunt allen den Duytschen gemeen was, niet en konde den Batavieren mede niet toekomen, soo bewijst noch daer-en-boven de Historie van Civilis, dat dese regeeringhe by de Bataviers is geweest. Want op dat het oorlog tegen de overlast van de Romeynen behoorlicker-wijse mochte werden besloten, soo heeft hy by malkanderen beroepen de Overste van de Natie, ende de wackerste van het ghemeene volck.
Soo blijckt dan dat de Bataviers gebruyckt hebben de regeeringe van de treffelicksten, sulcks nochtans dat daer by was ghevoeght een Vorstendom, het waer dan gedurigh onder de naem van een Koningh, ofte tijdelick onder de naem van een Veldt-overste: dat de treffelicksten zijn gheweest van twee soorten: de Oversten, dewelcke de eersten ende de grooten werden genoemt, ende de verkorenen uyt het gemeene volck, ende dat dese in de vergaderingh t’samen-gevoeght zijnde, hadden het opperste gesach van de gemeene sake: maer alsoo de selve vergaderingh selden t’samen quam, dat de saken wierden verhandelt door den Koningh naer het advijs van de Oversten: dat voorts de regeeringe van elck deel is geweest soo by elck van de Oversten, dewelcke de Jurisdictie hadden, als by de Magistraten, dewelcke uyt de tweede staet wierden verkoren. Welck een soo wonderlick accoort uytdruckt die regeeringe die by Plato soo seer wert gepresen, in dewelcke de treffelicksten het gesach hebben met over-een-stemmingh van het gemeene volck.
Nochtans moet dit hier by gedaen werden, dat in eene saeck de Bataviers schijnen te verschelen van de andere Duytschen. Namelick, dat de Duytschen sonder eenighe besloten steden alleen haer dorpen hadden. Ter contrarie is het waerschijnlick dat de Bataviers, terstondt als sy het eyland hebben aengevaert, besloten steden hebben gemaeckt, om dat sy niet als anderen, haer Stoel aldaer hadden gheset voor een korten tijdt, maer om te blijven, ende dat in een plaets, sulcx Tacitus seydt, dewelcke om de gemackelicke aenkomst bequaem was om alle dingen in overvloet aldaer gebracht te werden. Want eensdeels wierden hem-lieden door de groote Zee, groot Britangie, ende de Zee-kusten van Duytslandt, ten anderen door de Rhijn, de Maes, ende de Scheldt het binnenste van Duytslandt, ende een groot deel van Walslandt tot hare handelingh geopent.
Hier by gevoeght, dat al ten tijden van Julius Cesar in Walsland veel besloten steden waren, het welcke was een naburigh exempel voor de Bataviers. Daer-en-boven geven ’t selve genoegh te kennen in ’t nederste deel van ’t eylant Lugdunum Batavorum, dat nu Leyden werdt genaemt, ende in ’t boven-quartier Batovodorum, nu Wijck ter Duyr-stede, oude namen van vermaerde besloten steden, behalven noch eenighe kleyne, als Grinnes, Vada, Arenacum, ende anderen daer van by Tacitum ende in Peutingert Kaerten wert vermaent. Het welck alsoo zijnde, ghelijck ’t selve wel waerschijnlick is, soo volght oock daer uyt, ghelijck besloten steden niet en konnen wesen sonder Magistraten, dat de selve Magistraten in de gemeene vergaderinghen neffens de Oversten seer groot ghesach hebben ghehadt: ende dat het slechte gemeene volck besich zijnde met het lant te bouwen, beesten te weyden, visschen ende koopmanschappen, ende andere Ambachten die hier aen hangen, de sorgh van de regeeringhe aen de Magistraten, daer wy van hebben ghesproken, gaerne hebben gelaten.
3. Hoedanigh de Batavische Republique is geweest ten tijden als het Roomsche Rijck in sijn fleur was
Wy hebben hier de gedaente van de Batavische regeeringhe, sulcks die is gheweest in ’t beginsel van ’t selve volck. Maer alsoo de Roomsche grootheyt veele andere Natien soo heeft verdruckt, dat sy oock vrije Republiquen tot hare eyghene Provintien maeckten, ende dat sy selfs de Koningen, gelijck een Schrijver seydt, gebruyckten tot instrumenten van de slavernije: so soude mogelick yemant dencken dat desen gemeenen Heeren oock de Bataviers hadden moeten onderworpen zijn, en dat te meerder als hy by Tacitum sal lesen, dat de Bataviers uyt het lant van Hessen zijn overgetrocken in die plaetsen daer sy souden werden een gedeelte van ’t Roomsche rijck.
Maer hoe dat ’t selve te verstaen is, verklaren des selfden autheurs woorden die korts daer nae volgen, als hy seydt dat de Mattiaci, nageburen van de Bataviers waren in de selfde ghewoonte van de Romeynen te believen. Welck woordt niet toe en komt een onderdaen, maer een vriendt: ende als hy noch daer by voeght, dat sich soo verde streckte, niet het Rijck, maer de eerbiedinghe des Rijcks. Het is kennelijck datter zijn twee soorten van verdrag: een dat ghelijck, ende ’t ander dat ongelijck is. Het ongelijcke is als het eenen volck sich des anders gebiedt onderworpt: het ghelijcke, als elck van de selve volckeren by haer recht blijven. Waer teghen niet en doet dat het eene volck dickwils veel machtigher is dan het ander, als sy maer even veel rechts hebben: hoewel het dickwils gebeurt dat die minder vermach, hoewel het verdrag eenparich is, nochtans ghewillighlick aen den machtigher sekere eerbiedinghe bewijst, ende den selve soeckt te believen.
Ende in dier voegen ist gelooflick dat de Bataviers den Romeynen met eer-biedinghe hebben bejegent, ende niet haerlieder gebiedt onderworpen zijn geweest. Dit betoont het woort van Societeyt ofte Bondgenootschap, het welcke Tacitus ter selver plaetse ghebruyckt, welcke Societeyt oock eerlick was, want hy seydt: Sy behouden haer eere, ende het merck-teecken van de oude Societeyt. Want de Societeyt beteeckent een eenparigheydt van elckes recht, te meerder als het woordt van eere daer by werdt ghevoeght, het welcke gheen plaets en kan hebben in een volck, het welcke hem een ander door overghevinghe ofte door een onghelijck verdrach onderwerpt.
Noch veel klaerder spreeckt Tacitus elders van de Bataviers: Dat sy door de grootheydt der Romeynen in de Societeit van alsulcken die machtiger waren niet en waren ghesmacht. Want alsoo ghemeenlick onder de onghelijcken geen rechte Societeyt en blijft, maer eerder alsulck eene als de Leeuw maeckte, soo in de fabulen werdt beschreven, dewelcke alles derwaerts brenght daer de meeste macht is, soo betoont hy klaerlick dat de Bataviers voor haer oprechte vromigheyt ende getrouwigheyt dit hadden verworven, dat sy de Societeyt, dat is een eenparigheydt van recht, niet met woorden, maer met de daedt selver behielden.
’t Selve werdt noch alsoo besloten. Het volck dat onder de Romeynen was, betoonde dat sy onderworpen waren door dry teeckenen: dat sy stonden onder het ghebiedt van de Roomsche Magistraten, dat sy tribuyt opbrachten, ende dat sy tollen gaven. Soo veel de Roomsche Magistraten aengaet, die en zijn in ’t Eylant van de Batavieren noyt geweest. Waer door oock Civilis in de oratie tot zijn Landts-lieden seydt, dat noyt eenen Luytenant der Romeynen tot de Batavieren en quam: maer sy regeerden hare Republique door haer eygen Wetten ende eygen Magistraten. Oversulcks en werden sy noyt onder geconquesteerden Provintien ghereeckent: Maer dickwils spreeckt Tacitus van het Volck der Batavieren, de by-een-komste der Batavieren, het Burgherschap der Batavieren: Met welcke woorden hy niet anders te kennen en gheeft, dat wy huydendaeghs een vrije regeeringhe noemen, ghelijck Cesar noemt het Burgerschap van de Switsers, dat is de republique.
Nu soo veel de tribuyten ende tollen aengaet, waer van bykans geen Natie vry is geweest, al waer ’t schoon dat deselven anders haer eygen Wetten als door een weldaedt van ’t Roomsche volck ghebruyckten, de Bataviers en gaven noch het een noch het ander. Tacitus seydt: Sy en werden met tribuyten niet versmaet, nochte door de Tollenaers verdruckt. Ende terstont daer nae seydt hy, datse waren vry ende exempt van lasten ende concributien. Civilis in de Oratie tot de Walen, noemt de Bataviers vry van tribuyten. Ende de Bataviers selfs van haer selven sprekende, seggen dat hem-lieden gheen tribuyten en werden opgeleyt.
Wat de voordere articulen in ’t verdrach zijn geweest, ’t selve souden wy te vergeefs ondersoecken: anders dan waerschijnlick is, dat de Bataviers ende de Romeynen hebben bedonghen, dat sy de eene den anderen en met volck te hulp souden komen. Want soo wel de Bataviers, dewelcke alle daeghs met haer naegheburen om haer Limiten in questie waren, hadden minder te vreesen indien sy steunden op de Roomsche Grootheydt: en de Romeynen sagen dat sy teghen de Belgen, Duytschen, Brittoenen, jae teghen de gheheele werelt een groot behulp souden hebben aen de Bataviers, als die daer waren in vromigheydt de voornaemste van alle volckeren daer ontrent, wesende even uytnemende in Ruyterije, Voet-volck, Boots-volck ende bequaem tot alle soorten van oorloge.
Daerom ghelijck nu ter tijdt de Switsers doen aen veel Koninghen, soo leverden doen ter tijdt aen de Romeynen de Bataviers benden ende vaendelen, dewelcke als Tacitus seydt: Nae de oude insettinge by de edelste van hare Landts-lieden wierden geregeert. Dit is mede geweest een groot teecken der eenparigheydt, dewelcke in het Roomsche Rijck seltsaem was, dat de Bataviers over ’t volck dat sy hem-lieden te hulp stonden, selver hare Veldt-oversten stelden, ende de self de niet en ontfingen van de Romeynen. Dat is ’t gunt Tacitus seydt: Dat de Bataviers alleen mannen ende wapenen het Rijck toebrachten: Ende op een ander plaets, Dat sy tot een toevlucht waren gehouden alleen om gebruyckt te werden tot velt-slagen, ende dat sy bleven bewaert ten oorloge gelijck als de wapenen ende het geweer.
Behalven ’t behulp van volck ontfingen de Romeynen oock nog wat anders dat seer groot was uyt de vriendtschap der Batavieren, namelick, het gebruyck van ’t Eylandt, daer sy niet alleen eenige garnisoenen hadden, maer oock een vloote aen het strangh, ende alles dat haer dienstigh was om de Duytschen ofte Brittoenen het oorlogh aen te doen. Het en is niet te twijffelen of Cajus Julius Cesar, dewelcke de eerste van de Romeynen sich tot binnen dese contreyen begheven heeft, ooch de eerste is geweest door den welcken de Bataviers tot de voorschreven Societeyt ofte Bont-genootschap zijn gebracht.
Want hy maeckt selver vermaen van het Eylant van de Batavieren, ende betoont dat hy soo verde gekomen is daer den Rhijn ende Maes in malkander loopen: ende dat hy in sijn heyr-tocht tot sijn behulp Batavieren heeft gehadt, ’t selve drukckt Lucanus expresselick uyt. Hy schrijft oock selve, dat hy hem gheweest zijn Duytsche Ruyteren, daer nae oock eenigh licht gewapent voet-volck, dewelcke of selfs Bataviers, ofte daer onder zijn gheweest, te meerder om dat de reste van Duyts-landt een vyandtlick gemoedt hadde tegen de Romeynen, ende dat Cesar schrijft dat self de Ruyteren ende knechten waren t’samen vergadert uyt de Republiquen, dewelcke hy selver hadde in vrede gebracht.
Dit zijn de genigen door welcker vromigheydt voornamelijck Orosius schrijft, dat Walslandt door Cesar was overwonnen. Dit zijnse welcker aenval de Walen by Noyon niet en konden wederstaen. Hier door ist dat Civilis sich roemt dat die van Bourgongie ende van Auverngie door de Batavische Ruyterije zijn overrent geworden. Dese zijn ’t die de Walen, als sy Cesarem op de greynsen van Langres aenvielen, hebben afgeweert. Dese hebben tweemael den vyandt by Aussois met een veldt-slagh overwonnen. Door de vromigheydt van desen zijn die van Beaubois op de vlucht ghedreven.
Daer nae soo veel de Pharsalische victorie aengaet, Cesar hadde voorseydt dat daer van het beginsel van niemant anders en soude komen, ende de uyt-komste heeft sulcks mede gebracht, ghelijck Florus en Dion betuygen. Het zijn de selfde Bataviersche Ruyteren, dewelcke als voor een eygenschap hebbende door de wateren met haer Peerden over te zwemmen, Ptolemeum ende die van Alexandrien, de welcke Cesarem aenghevallen waren, opte vlucht hebben ghebracht.
Door welcke groote exempelen, van ghetrouwigheyt ende vromigheyt, Cesar Augustus den Batavieren, gelijck nu veel Koningen van Switsers doen, tot sijne lijf-wacht heeft genomen. Het welcke oock de navolgende Keyseren hebben ghevolght. Hier van vermanen Dion, Suetonius, Tacitus, ende anderen. Germanicus is onder Tiberio, soo door de goede gelegentheyt van ’t Eylant, als door der Batavieren vromigheyt, gelijck mettet exempel van den Veldt-overste Cariovalda klaerlijck bewesen wert, grootelijcks gheholpen gheweest.
Ten tijde dat Claudius regeerde, als Plautius in groot Britangie was gesonden, soo is een groot deel van ’t selve Eylandt t’ondergebracht, door een sonderlingh ende wonderbaerlijck toe-doen van de Batavieren, gelijck Dion betuygt. Wederom onder Nero, als Suetonius Paulinus groot Britangie gouverneerde, is aldaer by veel nieuwe proeven de eer van den Batavieren vermeerdert: Onlanghs daer nae zijn ghevolght de inlandtsche oorlogen der Romeynen, welcker geval ende ongeval meest heeft gehangen aende Bataviers. Desen hebben Galbam verheven, ende daer na Vitelitum.
Selfs de Roomsche legioenen noemen hem-lieden de sterckste leden van haer leger, de alderkloeckste mannen, oude krijgs-lieden, overwinners in soo veel oorloghen. Tacitus seydt dat de Regimenten van de Bataviers, nae dat sy haer begaven waren een groot gewichte of sy mede of tegen vielen. Hierom heeft het volck van Vitelitus niet ghedorven Civilem om den den hals brenghen, op dat niet door de straffe van een man, de welcke onder de Batavieren seer machtigh was, sulcken dapperen volck soude vervreemt werden. Ende Martialis spreeckende van een Batavier, seydt:
Dit aensicht werdt ghevreest
By uwen Vader meest
Naedemael van de weldaden der Batavieren die sy aen de Keyseren ende aen ’t Roomsche Rijck hadden bewesen soo groot waren, dat sy soo groote genut hadden van dit Eylandt, dat daer was soo grooten vromigheyt, ende soo groote mare van de hulp die sy van daer kregen, soo en is ’t geensins te verwonderen dat 120 Jaren langh (want soo veel Jaren zijn ’t te rekenen van Cajus Julius Cesar af tot de Keyser Vespasianum toe) de Bataviers haer eere ende het volkomen recht vande Societeyt hebben behouden.
Maer doen ter tijdt als de Romeynen de hulpsaemheyt veranderden in een pressinge ofte noodtwerwinghe, ende dese wervinghe deden niet alleen met groote gierigheydt, maer de selfde (’t gunt vrye lieden niet en stont te verdraghen) met de smaedlijckheydt van schoffieringen verswaerden, soo hebben de Bataviers ghedaen ’t gunt vrome lieden betaemde, aennemende de Wapenen waer mede sy haer vryheydt ende haer eerbaerheydt souden beschermen.
De oorsaecken vertoont Civilis, seggende: Dat sy nu niet ghehouden en werden als medeghesellen, ghelijck van ouden tijden, maer als slaven. Dat sy daerom rechtvaerdighe wapenen teghen de ghemeene Heeren hadden aenghenomen: Dat de vryheydt uytter naturen oock de stomme beesten was ghegheven. Wt de Historie van dat oorlogh blijckt, wat een liefde de Bataviers hebben ghehadt om hare vryheydt te behouden, voor de welcke sy niet ghevreest en hebben te beroepen de kracht van Romen, ende vijfthien legioenen rontsom hem-lieden ghestreckt legghende.
Daerom ghelijck Tacitus seydt, is de Roomsche naem uyt der Batavieren Eylandt verdreven, sy-lieden wierden door gantsch Duytslandt ende Walslandt met een groote faem Autheuren van de vryheydt vermaerdt. Dit is oock in ’t selfde oorlogh aen te mercken, als de Walen t’samen de wapenen hadden aenghenomen, ende dat sy oock de Roomsche Legioenen met eede hadden verplicht, dat Civilis noch hem selven, nochte ghenighe Bataviers aen den eedt van de Walen heeft verbonden: Te weten, om dat het niet en betaemde, dat een vry volck, ende ’t welck voor de vryheyt streedt, aen anderen eenighen eedt soude doen. Wat uyt-komst het selve oorlogh heeft ghehadt, het welcke de Bataviers door het besluyt van beyde Staten, onder het beleydt van Civilis teghen het ongherechtigh heerschen van de Romeynen hebben aengenomen, ’t selve en is soo klaer niet: om dat de Historie van Tacitus in dit veel ons ontbreeckt.
Maer door dien Tacitus seydt, dat Cerialis aen Civilem pardoen prefereerde, ende pays aende Batavieren, ende dat Josephus de Jode schrijft dat dit oorlogh met een pays te neder gheleydt, soo en twijffele ick niet of de Bataviers zijn wederom ghestelt in hare oude staet van de Societeyt: ende dat te meer, om dat Tacitus schrijvende van de zeden der Duytschen, ten tijde Trajanus de tweede mael Consul was, seydt dat de Batavieren behielden haer oude eere ende het merckteycken van de oude Societeyt: ende met ’t gunt daer nae volght betoont hy klaer ghenoegh, dat sy nae ’t selve oorlogh noch met tribuyten, noch met tollen en waren beswaert: maer dat sy bleven by haer recht, alleen met die conditie dat sy den Romeynen hulp souden seynden. Ende seker aldaer te vooren, ten tijde Domitianus regeerde, hadde Agricola van de Bataviers gheholpen zijnde seer groote saecken in Britangie te weghe ghebracht. Oock mede als Adrianus syn legher by de Danou hadde, soo is daer grooten dienst gheschiedt by ’t Batavische Krijghs-volck.
Na die tijden en is niet alleen niet vermindert het recht van de Batavieren, maer is oock hem-lieden meerder eere toe-ghelaten, het welcke betuyghen de oude opschriften, de welckeby ons ghevonden zijn, van de welcke eenighen voor brenghen de tijden van Severus, de anderen van Anthonius ende Geta. Want desen noemen de natie van de Batavieren, ende de Bataviersche Burgeren geen medeghesellen, ghelijck sy voor dese waren genoemt, maer Broeders en Vrienden, so wel van ’t volck als van ’t Rijck van Romen, uyt welcke naem, gelijck een seker Panegyrische schrijver seydt, blijckt soo wel de ghemeenschap als de eenparigheydt van de waerdigheydt.
Nae dese tijden hebben de Vrancken ontrent den Rhijn begonst ghekent te werden, teghen de welcke de Batavieren ende Romeynen ghestadighe oorloghen hadden. Dickwils zijn de Vrancken in der Batavieren Eylandt ingevallen, dickwils zijnse verdreven. Ende ten laetsten als Constantius regeerde, alsoo de Vrancken met hem slepende de Alamanden ende Saxen als haer mede-genooten wijdt ende zijd zweefden, soo heeft Julianus by Straesborg hem-lieden met eenen grooten slag bedwongen.
Het geluck van welcke slagh Ammianus leert, datmen der Batavieren vromigheydt voornemelijck danck most weten: want de Roomsche Ruyterije was al op de vlucht, ende de vyanden begonsten al met haer swaerden de verwelfde slagh ordre te door-breken, als de Bataviers hem-lieden in de meeste noodt zijn te hulp ghekomen, een schrickelijcken hoop volcks als de woorden van Ammianus mede brengen: Oock quamen sy met haer Koninghen, waer uyt besloten werdt dat doen ter tijdt noch was ghebleven de selfde regeeringhe by de Batavieren, de welcke sy-lieden van ouden tijden hadden ghehadt, behalven dat sy-lieden om de ghestadighe oorloghen meerder gebruyckten het ghedurigh ghebiedt der Koninghen, dan het extraordinaris ghebiedt van de Veldt-oversten. Dat voorts de Romeynen, ten tijde haer Rijck in swaerigheden was, haer kloeckste bont-genooten in ’t minste niet van hare gherechtigheden en hebben onttrocken, kan de reden selfs ghenoegh leeren.
Doch en staet niet te twijffelen of de harde oorloghen met de Vrancken die van ’t ghebiedt af van Valerianus tot het Rijck van Julianus ontrent hondert Jaren gestadigh hebben geduurt, hebben de natien der Batavieren van volck seer uytgheput. Over sulcks is gheschiedt, dat eerstelijck de Salij een voornaemste natie der Vrancken, een ghedeelte van het Eylandt van Batavie, soo ick meene, het gunt naest aen Overijssel is, hebben inghenomen, ende ’t selve met goede wille der Romeynen ende Batavieren behouden: Maer alsoo de Quaden (zijnde een Saxense natie) hem-lieden poogden uyt haer besit te stooten, soo heeft de Keyser Julianus eerst de Salios, sijne nieuwe vrienden, met wapenen beschermt, ende heeft eyndelick de vrede also gemaeckt, dat de Quaden ende de Salij (zijnde dese de vroomste der Vrancken, ende de andere der Saxen) vereenigt zijn, en aengenomen in het gemeene lichaem en naem der Batavieren. Over sulcx zijn oock eenige Legioenen tot behulp der Romeynen uyt de Quaden, Salijs, ende Batavieren versamelt, de welcke te samen den naem der Batavieren hebben behouden, als uyt Zosimo kan werden verstaen.
Waer uyt blijckt dat de Batavieren vermeerdert zijnde door het aengroeyen van andere natien, ’t recht van hare vryheydt onverkort hebben behouden. Maer insonderheydt hebben de wapenen der Batavieren ontrent dese tijden in groot Britangie de saecke der Romeynen, in groot gevaer staende, onderstut, ende is als doen Gouverneur van Britangie ghemaeckt Civilis, dewelcke een Batavier van Koninghlijcke geslachte is geweest, als mijns bedunckens de naem selve afkomstigh zijnde van dien vermaerde Veldt-overste ten tijde van Vespasianus genoegsaem mede brenght.
4. Hoedanigh de Republique der Batavieren is geweest na den Val van ’t Roomsche Rijck
Van dese tijdt tot de eerste instellinghe der Graven, ghedurende ontrent 500 Jaren, ontbreken ons de Historien grootelijcks. Dat middelertijt de Saxen, Wilten, Slaven, ende daer nae de Noordmannen ende Denen met invallen ende rooven alles hebben beschadight, ende dat ter andere zijde de vromigheydt der Batavieren onder veel verlies heeft aenghenomen, dewijle sy haer persoonen ende goederen beschermden, is seker genoegh: maer de reste steeckt in groote duysternisse.
Den naem begint hier oock verandert te werden: alsoo de naem van Batavie ofte Betuwe besloten is gheworden in het bovenste deel van het Eylandt, ende de Bataviers die nederwaerts woonden begonst hebben Vriesen ghenaemt te werden, ’t welck niet en is te verwonderen, alsoo al in Plinius tijden een ghedeelte van de Bataviers kleine Vriesen ende Frisiavones wierden ghenoemt, ende selfs by de oude opschriften kan blijcken, dat onder de Bataviers die ter Keyseren Lijf-schutters waren, eenige Frisiavones zijn geweest. Nu ’t schijnt wel dat de naem van de Vriesen hem-lieden behaegt heeft, of wel om dat het selve woort in onse Tael de vryheyt na by komt, ofte oock om dat de Vriesen omringht zijnde met Meyren ende Poelen, daer niet wel was aen te komen, ende des te onverwinnelicker zijnde een toevlucht hebben gheweest voor alle andere Bataviers die meer open lagen jegens de invallen van de Barbaren.
Altijt suldy bevinden dat de eerste Graven, eer de naem van de Hollanders heel bekent was, niet anders als Vriesen zijn ghenoemt. Gelijckerwijs nu Tacitus voortijdts van Koningen ende Veldt-oversten, ende Ammianus weynig voor desen tijdt van Batavische Koninghen mentie is makende, alsoo ist oock dat de oudste Schrijvers van de Francische ende Duytsche Historien ontrent desen tijdt noemen eenighe Koningen der Vriesen, die teghen de Vrancken seer hardt hebben gestreden: ende onder anderen is den naem van Rabboud seer vermaert, wiens Hof tot Medenblick werd vertoont. Na de Koningen sult ghy vinden eenighe Veldt-oversten met uytghedruckte namen. Dese zijn die oock Potestaten ofte Moghenschappen werden ghenoemt.
Het is wat vreemts dat wy by Procopium lesen, dat in de groote zee ontrent de monden vanden Rhijn, een eylant met namen Britten soude zijn, leggende teghens groot Britangie over: Dat het selve Eylant bewoont wierdt by drie Natien, welcker namen waren Brittoenen, Englen ende Vriesen: dat uyt deselve jaerlicks lieden gingen verhuysen in de onbewoonde Landen der Vrancken, ende dat de Vrancken daeromme, hoewel sy over het Eylandt gheen recht en hadden, alsoo het selve by sijn eygen Koninghen wierde geregeert, niet-te-min daer nae getracht hebben, datmen ghelooven soude dattet onder haer was: Ende midtsdien de Koningh der Vrancken in een Ambassade die hy nae Constantinopolen aen den Keyser Justinianum sondt, met eene gesonden heeft eenige lieden van het voorgeseyde Eylandt, om daer mede eenighsins gebiedt over het Eylandt te pretenderen.
Dat dit Britten is Batavie is geweest, of een gedeelte van Batavie aen Zee gelegen, kan geseydt werden met waerschijnelicke reden: alsoo in de Zee, ende de monden van den Rhijn gheen ander Eylandt en is, ende daer-en-boven blijckt dat op het Batavische strant aen de middelste mondt van den Rhijn een huys is gheweest, met namen Britten, waer van noch hedensdaeghs eenighe overblijfsels gesien werden. Dat nu van het huys het Eylant, ofte van het Eylant het huys sijn naem heeft gekregen is niet nieuws, alsoo by ons oock het Vlie, de naem van oudts heeft gegeven aen de Rivier, ende het huys, ende nu aen ’t Eylandt van Vlielandt.
Indien dan dit soo is, soo hebben noch twee andere Natien, behalven de ingheborenen die wy geseydt hebben Vriesen ghenoemt te zijn, het Eylandt bewoont, te weten, de Englen, een oudt Duytsch volck, ende de Brittoenen die misschien door het gewelt van de Picten ofte Noort-mannen, gedwongen zijn haer Vaderlandt te verlaten, ende sekerder wijck-plaetsen te soecken. ’t Is altijdt buyten twijffel, dat de Englen ende Saxen beseten hebben de Zeekusten die naest zijn aen de Bataviers, ende dat sy tot verscheyden tijden van daer in Britangie, ’t welck nu Engelandt genoemt wert, zijn over-gevaren. ’t Is oock bekent, dat Willeboort uyt Engelandt hier is overgekomen, ende onse Voor-ouderen de waerheydt van de Christelicke Religie verkondigt heeft met deselfde tael die doe by de Engelschen wiert gebruyckt. ’t Is oock niet buyten apparentie, dat de Brittoenen hare toevlucht soo wel tot onse moerachtige plaetsen, als tot de Zee-kusten van Vranckrijck, nu kleyn Britangie genoemt, hebben genomen.
Maer dat de Vrancken wel hebben gestaen nae de eer van haer Rijck dus verre uytgestreckt te hebben, doch in de daedt geen gebiedt over dit Eylandt hebben gehadt, of ten minsten niet beneden Wtrecht, ’t welck eenighe houden geweest te zijn ’t afscheydt van het Rijck der Vrancken, Austrasien genoemt, dient seer tot de vryheydt van de Zee-bataviers, zijnde oversulcks wel te ghelooven, dat deselve van tijdt tot tijdt vermeerdert zijn gheworden met aenwas van nieuwe Natien: ende dat sy met de Vrancken bevredight zijnde door de gemeene vrees der Noordmannen, ende met hem-lieden t’samen-ghevoeght voor een vast verbondt, haer oude manier van regeeringhe, soo onder hare Koninghen als onder de Velt-oversten hebben gecontinueert tot der Graven tijden, waer toe wy nu sullen komen.
5. Hoedanigh de Republique der Batavieren is gheweest ten tijde van de Graven
Van de instellinge des Graefschaps sal ick voor-by gaen, ’t gunt anderen hebben voort-gegeven, die daer inne gevolght hebben de authoriteyt van eenige geruchten die heel laet zijn gesproten, zijnde gegrondt op eenige brieven die haer selven genoegh wederleggen, ende sal alleenlick seggen ’t gunt tot de sake dient, ende ’t gunt my dunckt waer te zijn door geen lichtveerdighe redenen.
’t Is dan soo dat voor Diederix tijden, die de eerste van de Graven van Hollandt gereeckent werdt, in Hollandt vele Oversten zijn geweest, niet van de geheele Natie, maer die over een gedeelte hadden te ghebieden, als die waren geweest die by Tacitum ende Cesarum zijn beschreven. Dese Oversten wierden met een naem, dewelcke in de oude Duytsche wetten dickmael te voren komt, Graven genoemt: ’t Welck niet anders en is te seggen als Rechters: waeromme wy oock de Berechters ofte Ampt-lieden van de dijcken, Dijckgraven noemen, ende wel met reden zijn de Oversten soo genoemt, alsoo haer bysonderste ampt was, als voren betoont is, het recht te bedienen.
Waerom nu dese Graven ofte Rechters by de ghenighen die in de ongeletterde tijden Latijn spraecken, Comites ofte gesellen zijn ghenaemt, en kan ick sonderlingh geen oorsaeck bemercken, dan misschien om dat sy onder malkander waren van ghelijcke aensien, ende weerdigheydt. Hier van ist dat de Landtschappen die eertijdts Pagi wierden genoemt, de naem van Graefschappen hebben gekregen.
Sulcks is in Zeelandt Walcheren een Graefschap geweest, ende daer nu Hollandt is, zijn Maeslandt, Kennemerlandt, ende Texel, elck Graefschappen geweest op haer selven: ’t welck de Historien ende oude stucken klaerlick betuygen. Sulcx zijn oock de Voor-ouders van de Heeren van Wassenaer voor Diedericx tijden Burghgraven geweest, dat is Rechters van dien burgh die in de plaetse was gekomen (soo wel te gelooven staet) van de oude Stadt Lugdunum Batavorum, nu Leyden, doen ter tijdt door de Noort-mannen zijnde gedestrueert, mitsgaders oock van eenigh omleggende landt, aen welcke Heeren als bewaerders van den Rhijn-stroom oock eenige tollen van outs zijn betaelt, die tot nu toe by hare nakomelingen zijn gebleven. Ten selven tijde waren oock eenige Steden hier te lande, sulcx dat Schafnaburgensis een oude Schrijver, Vlaerdingen ende Rhijnsburg noemt seer stercke steden van Vrieslant, waer by gevoeght kan werden Vroonie eertijdts de Hooftstadt van het Noorder-quartier. Dordrecht ende Haerlem zijn oock van geen kleyne oudtheyt.
De voornaemste Heeren van dien ick geseyt heb, ende de Magistraten van de steden siende dat de Noort-mannen haer dagelicks vyantlick bejegenden, ende nu des te wreeder waren, overmits dese onse Bataviers onlanghs de Christelicke Religie hadden aengenomen, hebben in ’t gemeen beraedtslaeght, soo wel te dencken is, hoe dat sy niet alleenlick soude hebben eenighe sekere toevluchten tegens harer vyanden geweldt, als sy dus lange hadden gehadt, maer hoe sy oock haer Vader-lant voor den tegenwoordige ende toekomende tijdt van soo quade innemers soude mogen bevryden. Waer toe alsoo het gebiedt van Velt-oversten tijdelick ende ongedurigh zijnde niet genoeghsaem en was, hebben sy goedt ghevonden nae ’t exempel van hare Voor-ouders, die wel Koninghen hadden ghehadt behoudens hare vryheydt, een Vorst te stellen over ’t geheele lichaem van de Republique: dien sy nochtans niet en hebben gegeven den naem van Koning, als dewelcke doe niet meer en wiert gebruyckt anders als in een opperste ende absolute macht, maer de gewoonlicke en by haer gebruyckelicke naem van Grave, dat is Rechter: met dat onderscheyt nochtans dat dese niet Graef en wiert genoemt met byvoeghsel van eenigh quartier, maer simpelick, als Rechter zijnde selfs over de andere Rechters.
Tot dit ghebiedt is buyten twijffel ghekoren die van adel ende macht, onder de Heeren ende Oversten de voornaemste was. Dese is gheweest Diederick die in de oude stucken de Vriese wert genoemt. Want dat de Bataviers die aen Zee zijn gheseten Vriesen wierden ghenoemt, hebben wy te voren uytgeleyt, ende ’t selve wert klaerlick betuyght met de voorverhaelde plaetse van Schafnaburgensis. Johan van der Does, den Vader, Heere van Noortwijck (een man soo van wegen sijn adel onder de sijnen, als by allen van weghen sijne geleertheydt bekent, in die boecken waer mede hy sijn Vader-lant met een eeuwige weldaet aen hem heeft verbonden) betoont klaerlick uyt Regino een oudt Schrijver, dat desen Diederick een Broeder heeft gehadt, met name Walger: Dat des selfs Walgers ende Diederickx Vader is gheweest Gerlof, die van Regino, een seer ghetrouwe Schrijver van de Fransche gheschiedenissen, een Graef der Vriesen werdt ghenoemt.
Diederick is dan te voren een Graef gheweest, ende een Grave soon, maer Graef van een seker quartier, niet van de gheheele Natie, welcke eer hem eerstelick is aenghekomen met goede gunste ende genegentheydt, soo wel te dencken is, van de Heeren ende van de lieden van de steden. Ende also in de chartren van Wtrecht vermaen geschiet, van een Landtschap gelegen in ’t Zuyder-quartier, Hollant genoemt, so en is misschien niet buyten de waerheyt, dat dit selve lantschap is geweest het Graefschap van Diederick ende sijne Voor-ouders, ende dat daer na het geheele lichaem van de Republique die hem was vertrout in de gemeenschap is gekomen van deselve naem, op dat de Vriesen woonende aen dese zijde van ’t Vlie met een eygen naem van de groote Vriesen aen d’ander zijde van het Vlie woonende, souden werden onderscheyden. Niet-te-min werdt het ghedeelte naest het Vlie tot noch toe West-Vrieslandt genaemt, ’t welcke met Hollant maeckt eene Republique.
Hier mede komt seer wel over een ’t gunt de Staten van Hollandt hebben geallegeert, in de vermaerde questie die tusschen hem-lieden ende die van Brabant, voor Karel de vijfde Keyser ende Vorst van de Nederlanden is ghedisputeert. Want alsoo die van Brabandt seyden dat hem-lieden van Keyser Karel de vierde was verleent seeckere Privilegie, als dat sy buyten haer landt in rechte niet en souden moghen werden ghetrocken, sustinerende midtsdien dat oock dien van Hollandt niet en soude geoorloft zijn tegens de Brabanders te procederen by arrest nae de Hollandtsche manier: soo hebben de Staten van Hollandt ter contrarie vertoont, dat het selve Privilegie hem-lieden niet aen en gingh. Want dat sy ende hare Graven hadden van alle oude tijden opperste macht, ende allerley jurisdictie sonder yemant daer in te hoeven erkennen, ende dat van den tijdt af dat Diederick den eersten het lant van Hollant (geens Konings macht onderworpen zijnde) uyt handen van de Barbaren weder hadde gekregen.
Dat deselve Graven van alle tijden in haer Graefschap gelijcke macht hadde gehad, als de Keysers in Duytslandt ofte Italie, sonder aen yemandt by maniere van leen verbonden te zijn, ’t welck oock konde afghenomen werden uyt de successie van de Vrouwen in ’t Graefschap, ende daer uyt dat de Graven groote deelen van het Graefschap, als de Heerlickheden van Voirn, Arckel, ende Putten, aen anderen te leen hadden uytgegeven, ende dat noch tot Erf-leen, sonder bewillinghe van eenighe uytheemsche macht.
Dat oock de ordonnantien van het Duytsche Rijck met hoe seer generale woorden deselve mochten zijn beschreven, in Hollandt noyt ten minsten gepubliceert en waren, ende datmen deselve oock in gheene deelen gehoorsaemt hadde, het welcke sy oock betoonden met een versch exempel: Want alsoo de Duytschen van de successien die buyten Testament aen komen veel hadden geordineert, oock met derogatie van alle costuymen ter contrarie, soo en waren nochtans de erffenissen in Hollandt na geen andere rechte als nae haer eyghen costuyme tot dien tijdt toe ghedefereert.
Dat oock de saecken van de Graven, ofte de Staten by het Duytsche kamer-ghericht noyt en waren gheoordeelt. Het welck alsoo by die van Hollandt gealiegeert ende bewesen was, soo is verklaert dat het Privilegie dien van Brabant gegeven in Hollandt geen plaets en hadde. Daer benevens Philips van Leyden, die ten tijde als Willem de eerste van Beyeren Hollandt regeerde, een boeck van de Regeeringhe heeft beschreven, ende het selve boeck, alsoo hy professie dede van de Rechten in Vranckrijck, aen sijnen Vorst heeft toege-eygent, seyt dickmael in het selve Boeck, dat den Graef van Hollandt Keyser is in sijn Graefschap.
Wy weten wel dat de Duytsche Keysers, ghelijck oock van de Vrancken uyt Procopius hier voren is gheseydt, plagen te pretenderen, dat soo wel de Graven van Hollandt als andere Vorsten, jae selfs oock de Koningen hare Vasallen waren, ’t welck of hem-lieden al schoon toeghestaen werde, soo en souden daerom de Hollanders niet laten vry te wesen, alsoo, ghelijck Proculus een Oudt rechts-geleerde wonder wel betoont, de particulieren die in eens anders bescherminghe zijn, daerom niet en laten vry te zijn, om dat sy niet en zijn van ghelijcke waerdigheydt als hare beschermers, ende van ghelijcke een volck des niet te minder vry en is, om dat in haer verbondt is begrepen, dat sy de Hoogheydt van een ander met beleeftheyt souden hebben te respecteren, midts dat sy hun de Hoogheydt van een ander niet en hebben onderworpen.
Waer uyt oock de naem van vrije Leenen is ghesproten: maer evenwel dese selve verbintenisse van leen, hoedanigh deselve oock soude moghen zijn, en hebben de Graven niet toeghestaen, als af te nemen is, soo uyt het gunt by ons hier voren is geseyt, als uyt de Historie van de oorloghen, die de eerste Graven, ende namelijck, Diederick de vierde tot voorstandt van haer eer, ende waerdigheydt teghens de Keysers met goede voorspoet hebben gevoert. Ende genomen dat eenige daer toe gebracht zijnde, in tijde van noot ofte by eyghen consideratien van de Keysers dependerende, haer tot beschermers hebben aengheroepen, ’t selve nochtans soo gheschiedt zijnde sonder consent vande Staten, en soude noch de Republique, noch oock de nakomende Vorsten in haer recht niet hebben konnen prejudiceren.
In alle ghevalle is ons vastelijck bekent, dat noch die van Bourgongien, noch die van Oostenrijck, waer van de memorie de sekerste is, aen de Keysers ter sake van Hollandt gheen manschap hebben ghedaen. Ende dat Hollandt niet en is onderworpen, de wetten ende gerechten van de Keyseren en ’t Rijck, ’t welck wel ’t voornaemste poinct is, bekennde de Duytschen selve.
Alsoo van hier uyt klaer is, dat de opperste macht over de Hollanders binnen hemlieden is geweest, ende niet heeft ghehanghen aen een uytheemsch gebiet, rest nu te sien het ander, ’t welck is wat in de Republique ’t recht ende macht des Vorstes, ende wat der Staten is geweest, ’t welck wy eyghentlijck souden weten, in ghevalle de wetten van het ghebiedt dat aen Diederick is gegeven, waren te vinden. Maer behalven dat hier vooren is gheseydt, dat by de Duytsche natien, so gemeene als particuliere saken heel laet zijn begonst beschreven te werden, soo is oock de memorie van alle die tijden, uytgenomen van eenighe oorloghen ende andere dinghen dit stuck niet aengaende, t’eenemael verloren.
Nochtans alsoo voor dese tijden aende Batavische Koningen niet soo seer een macht is ghegheven gheweest, als een authoriteyt, ende dat in onse Vaders tijden selfs de uytheemsche Schrijvers hebben aengheteyckent, dat het ghebiedt der Vorsten in dese landen, soo met wetten ghelimiteert, als metter Staten resolutie ghematight werdt, soo staet daer uyt sekerlijck te presumeren, dat de regeeringhe vande tijden tusschen beyden even de selve is gheweest, die vande voor-ouders was ontvanghen, ende wederom aende nakomelingen is naghelaten, te meerder alsoo niet wel en is te ghelooven, dat de treffelijcke steden ende de ingesetenen van Adel ende macht (dien wy betoont hebben ten voorseyde tijde geweest te zijn) vande eenparigheydt van macht daer aen sy ghewoon waren, tot een scheydelijcke ongelijckheydt souden willen vervallen: ende aen de ander zijde kennelijck is, dat na dat de grootheyt vande Graven voor de t’samen voeginge van andere Vorstendommen seer was gewassen, insonderheyt onder de huysen van Bourgongie ende Oostenrijck, de vryheyt meer af als toe heeft ghenomen.
Dit zijn dan gheweest de voornaemste wetten van de regeeringhe dat egene Gravinne een man soude nemen anders na het wel ghelieven van den Staten. Dat de Ampten van Raden, Rentmeesters, Officieren aen gheen anderen als ingheborenen souden werden begheven. Dat de Staten vry soude staen staets-gewijs te vergaderen daer, ende soo dickmaels als haer soude ghelieven, sonder daer toe oorlof van den Graef van noode te hebben. Dat gheen nieuwe Tollen ofte Gabellen opghestelt soude werden nochte oock van de oude yemandt vrydom ghegheven dan by bewilligingen van den Staten. Dat geen oorlogh by den Vorst soude moghen aenghenomen werden, ’t zy tot verweeringhe, ’t zy tot reparatie van aenghedaen onghelijck, anders als by goedtduncken van de Staten. Dat de Vorsten in haer schrijven de Duytsche tael souden ghebruycken. Dat de munte by den Vorst ingestelt ende verandert soude werden, na dat de Staten sulcks oorboir souden vinden. Dat den Graef gheen deel sijns Graefschaps hem quyt soude moghen maecken. Dat de Staten niet en souden moghen ten daghvaert beschreven werden buyten de Provintie. Sowanneer den Vorst eenighe impositie ofte contributie van noode soude moghen hebben, dat hy sulcks in persoone ende niet door sijne Stadt-houder soude moeten versoecken sonder eenighe lasten te mogen afvoorderen, anders als na vrywilligh consent. Dat hy Recht ende Justitie soude moeten administreren door de ordinarise Rechters. Dat de oude wetten ende costuymen onverbrekelijck souden zijn. Ende indien den Vorst daer tegens yet ordonneerde, dat daer aen niemandt en soude zijn gehouden.
Dese rechten langen tijdt by louter gebruyck onderhouden zijnde, zijn daer nae by stucken beschreven, ende by de Vorsten van tijdt tot tijdt geteyckent ghewerden, ten eynde den aert vande selve Vorsten door quade ingheven van hoofsche vleyers niet en soude verleydt werden tot een hope van een onwettelijcke heerschappije: en ten laetsten, alsoo de Staten haer beklaeghden, dat veel fondamenten van de oude regeeringh door onghewoonte wierden omgestooten, soo zijn alle de voorseyde wetten by een vergadert, ende soo van anderen, als namentlijck, van Vrouw Marie van Bourgongie tot eeuwige memorie bezegelt.
Hoewel nu de Hollanders in de successie van ’t Graefschap volghden de ordre van ’t geslacht, niet-te-min op dat sy toonen souden dat het ghebiedt niet en sproot uyt een Vaderlijcke erffenisse, maer uyt des volcks, dat is der Staten, bewillinghe, soo en hebben sy niemant voor haren Vorst gehouden eer hy hem aende Staten by eede hadde verplicht, ’s lants wetten ende gewoonten te onderhouden, ’t welck soo gedaen zijnde, wiert hem wederom trouw ende gehoorsaemheyt belooft in ’t gunt hy na de wetten soude hebben te gebien. Waeromme, aengesien dese wetten zijn conditien ende voorwaerden die aende macht zijn gehecht, so is kennelijck dat de Vorsten gheene macht en hadden om haer selven van de voorseyde wetten te ontbinden ofte te dispenseren, gelijck by de genen die van de regeeringe hebben geschreven genoegh verhandelt wert.
Waer uyt oock volght, nae-de-mael de hooghste macht ofte Souverainiteyt niet en kan zijn by alsulcken een die gebonden is aen eenighe ingestelde ofte burgherlijcke wetten, ghelijck zijn meest alle de Vorsten nae ’t Noorden, dat oock den Graef van Hollandt, als verbonden zijnde aen soo veel wetten, ’t recht van de opperste macht aen hem selven alleen niet en heeft ghehadt.
’t Gunt wy nu uyt de woorden vande wetten ofte handt-vesten hebben voortghebracht, het selve, ende eenighe andere poincten van gheen minder insichte werden oock bewesen met seer oude exempelen. Want alsoo Aernolf den derden van de Vorsten twee Sonen hadde, soo is den oudsten Sifrid die oock Sicco ghenoemt werdt, om een seeckere faute het ghebiedt ontseydt, ende is het Vorstendom den jonghsten, met name Diederick, door consent van de Staten gedefereert. Diederick de vierde sonder geboorte zijnde ghestorven alsoo daer noch gheen exempel en was van broederlijcke successie, hebben de Staten des overledens broeder Florens Vorst verklaert.
De Vooghdije van Diederick dies naems de vijfde, dewijl sijn Jaren tot de regeeririghe noch onbequaem waren, hebben de Staten aen sijne Moeder Vrouw Geertruyt bevolen, ende haer uyt-gehijlickt aen Robbrecht Soon eens Graefs van Vlaenderen, die oock daerom den by-naem vande Vriese heeft ghekreghen, om dat hy de Hollanders regeerde, die noch doen ter tijdt niet na en lieten Vriesen genoemt te werden. Ada des sevenden Diedericx Dochter, alsoo sy den Graef van Loen hadde ghetrouwt met onwil van de Staten, is uyt het Vorstendom ghesteldt, ende is in haer plaetse aenghenomen Willem des seste Diedericx broeder. Florens den vierden noch jongh zijnde, is sijnen Oom mede Florens ghenaemt tot vooght ghegheven. Nae welckers doodt, alsoo Alijdt de moeye de Vooghdije niet nae der Staten recht, maer na haer eygen goedtduncken bediende, is de regeeringe bevolen aen Otto Graef van Geldre, die den jongen Graef van seer verre maeghschap bestont.
Daer na ’t Vorstendom ledigh zijnde door de doodt van Floris de vierde, hebben de Ridderschap ende Steden selfs de Republique geregeert, tot dat Johan Florens Soon uytlandigh zijnde, weder uyt Engelandt is aengekomen, wiens momboirschap den Grave Johan van Avennes is vertrouwt. Daer na Vrouw Margriete (alsoo sy scheen tot een regeeringe niet te dienen) is afgestelt, ende in haer plaetse tot Graef aengenomen haren Soon Hertoch Willem: de welcke daer nae uytsinnigh zijnde gheworden, soo is aen Hertoch Aelbrecht sijnen broeder als Ruard de sorge over de Republique bevolen, wel verstaende dat hy de selve soude regeeren met rade van Baenderheeren, Baenritzen, Ridderen ende Knapen (’t welck trappen zijn van Adel) ende der goede Steden. Deses Aelbrechts Sone Hertogh Willem, voorsiende dat hy sonder mans oir soude komen te sterven, heeft een daghvaert beschreven van de Ridderschap ende Steden, ende aldaer versocht ende verkreghen, dat de successie van ’t Graefschap aen Vrouw Jacobe sijne Dochter toe-ghestemt soude werden. Maer alsoo dese Jacobe daer na haer met ongeraide houwelijcken sulcks verliep, dat sy des gebiedts niet wel weerdigh en was, soo heeft sy moeten sien dat by haer leven Hollandt aen Hertoch Philips van Bourgongien is overghedraghen.
Deses Philips Soons Dochter Vrou Marie is aen Maximiliaen Eertz-Hertoghe van Oostenrijck ghehouwelijckt: welcke Maximiliaen na sijns Huysvrouwen doot willende het gebiet behouden, ende ’t selve niet bediende nae ’t goedt gevalle vande Staten, als momboir van Philips den tweeden sijnen Soon, maer absolutelijck ende Koninghlijcker wijse, soo hebben de Staten van Hollant ende vande omliggende Provintien haer daer tegens kloeckelijck ghestelt. Deselve Staten van de Nederlandtsche Provintien hebben aen Karel de vijfden Keyser van dien name, doen hy noch jongh zijnde eerst tot het Vorstendom quam, momboirs gegeven. De selve Keyser Karel hebbende in de vergaderinghe van de Generale Staten zijn Vorstendom afgeleydt, heeft sijnen Soon Philips aen de ghetrouwigheydt van de selve Staten ernstelijck bevolen.
Dit zijn teyckenen dat het Vorstelijck ghebiedt, ghelijck het oorspronckelijck van de Staten was ghekomen, alsoo weder tot hem-lieden is gekeert, soo dickmael als een Vorst is ghekomen te ontbreken. Voorder soo en sal men geen handtvesten ofte acten vinden van de oude Graven van eenighe importantie, daer niet de Baenderheeren ende Edelen over gestaen, ende deselve bezegelt ende bekrachtight hebben. Want dese waren den oudsten Raedt van de Graven: ghelijck oock voortijdts van de Duytsche Koninghen.
Soo veel de Steden belanght, haer ghetal, ende met het getal oock hare weerdigheydt is van tijdt tot tijdt ghewassen. Van oudts heeft elcke Stadt haren Raedt ofte Vroedtschap. Eeen van de Raden zijnde ghestorven werdt de plaetse by de anderen vervult, uyt de vroomste ende rijckste van de Burgherije. Den selven Raedt maeckt op eenighe plaetsen de principaelste Magistraten die Burgermeesters werden genoemt: op andere plaetsen presenteren sy de selve Burghermeesteren ende oock Schepenen, die te recht sitten, aen de Vorst om de verkiesinge te doen, in sulcker mate dat sy dobbel ghetal nomineren, waer buyten den Vorst niet en mach gaen, ’t welck gheen kleyne versekertheydt en is van de vryheydt.
’t Blijckt oock by veel exempelen, dat niet alleen de groote Steden, ghelijck in de laetste tijden heeft begost te gheschieden: maer oock de kleyne op de daghvaerden zijn gekomen. Philips van Leyden hier vooren genoemt, vermaent dickmael vande Edelen, en Regeerders vande Steden, noemende de selve de Grooten van ’t Vaderlandt, ende seggende dat tot hare sorge stont by versuym van de Vorst toe te sien, dat de Republique gheen schade en soude lijden. Ick vinde oock dat ten tijde van Willem de vierde, die de laetste was van ’t Huys van Henegouwen, gheleden nu 230 Jaren, tot Dordrecht een notable daghvaert is gheweest van de drie natien van Hollandt, Zeelandt, ende Henegouwen, alwaer de ghedeputeerden van de Steden sterck by een waren ghekomen ter oorsake vande Tollen: Ende dat dese vergaderinghe den hooghen Raedt werdt genoemt.
Dat voorts geen impositien ofte contributien zijn inghestelt sonder consent van de Staten, blijckt by alle de rekeninghen in ’t hooft van de welcke het ghedraghen consent altijdt werdt vermelt. Ende hier van komt dat van oudts ende in alle tijden by ons de voorseyde contributien ende impositien niet anders dan Beden zijn genaemt: welcke naem oock by Philips van Leyden dickmael werdt bevonden, overmidts de selve als hier vooren is aengheroert, wierden gheoctroyeert ter bede vande Graven, zijnde ’t selve een groot bewijs van dat het Vorstendom voor de authoriteyt van de Staten heeft moeten buyghen. Jae selfs aen Philips den laetsten Graef, en is de neghen-jarighe opstellinghe by de Staten niet anders toe-ghestaen, als met voorschrift van seeckere Wetten, ende onder anderen, dat het gelt soude werden ghehandelt by persoonen, die by de Staten daer toe souden werden ghecommitteert. Ghelijck mede openbaer is, dat de Staten ’t recht van tot hare gheliefte te vergaderen tot de uyterste tijden die voor dit oorlogh zijn gheweest, hebben behouden.
Wt het gunt dus verre by ons gheseydt is, blijckt dat de Graven van Hollandt bykans niet en hebben verschilt van de oude Koningen. Maer dat sy alleen een naem hebben gebruyckt die niet soo seer opsichtig en was nochte soo verdacht voor de vryheydt, als wel was den Konincklicken tijtel. Voorts dat deselve Graven wel zijn ghenomen nae ’t vervolgh van de gheslacht, als by vele vrije Natien, maer dat nochtans ’t ghebiedt hem-lieden sonder exceptie niet en was ghegheven alsoo daer wetten by waren gesteldt, ende met eede bevestight. Dat mitsdien de authoriteyt van de Graven niet kleyn en is gheweest, maar dat oock der Staten macht soodanigh is gheweest in verscheyden seacken, ende namentlick, beroerende ’t geldt, het welck is de zenuwe ende kracht van een Republique, datmen met der waerheydt soude moghen seggen van de Graven, ’t welck van de Duytsche Koningen eertijdts is geseydt, dat sy bevel hadden ter bede ofte Leens-gewijs.
Indien men hier toe een uytheemsch exempel soeckt, soo en vinde ick nerghens een ghelijcker als in de Republique van Lacedemon, die by Plato, Polybius, ende veel Wijsen, jae Apollo selve, soo geseydt werdt, voor allen anderen is gepresen. Want in dese succedeerden de Koningen by ordre van ’t gheslacht, soo verre dat in plaetse van Koninghen die kinderen waren die Momboirs die sy Prodicos noemden, ghebiedt hadden in hare bewaringhe. Maer de Koninghen en wierden tot het ghebiedt niet toeghelaten voor ende aleer sy gezworen hadden te sullen ghebieden nae ’s Lands wetten: ende de Koninghen hadden machte over elck een, maer over den Koninck de Toesienders ofte Ephori, midtsgaders den Raedt. Vande Ouden wert seer gepresen een notable spreuck van Theopompus Koninck van Lacedemon, dewelcke, alsoo hem sijn eyghen huysvrouw verweet, dat hy sijn eyghen Hoogheydt vermindert hadde met het instellen van het ampt der Toesienders, daer op antwoorde, dat hy aen sijne kinderen wel een minder, maer een gedurigher macht soude nae-laten.
Want voorwaer ’t is sulcks als by de ouden te rechte gheseydt is, dat alle Republiquen bestaen in seeckere melodie ofte accoort, ende deselve gebroken zijnde, dat sy alsdan komen te bederven. Welcke melodie mijns bedunckens niet en bestaet in eenighh geluydt ofte snaren, maer in de wel-getemperde eendracht des Vorstes met het volck, des volcks met den Vorst, ende van verscheyden Staten onder den anderen. In dese melodie zijn de Vorsten, de Edelen, ende de Ghemeente langhen tijdt bloeyende gheweest, terwijl elck een den Vorst ontsach, ende de Vorst selve respecteerde de wetten, ende de gemeene vergaderinghen, terwijl den Adel sijne eer, ende de Ghemeente hare vryheydt behiel. Hier uyt zijn gevolght de goede successen van oorlogen: Hier uyt is gekomen dat dese Natie, gelijck sy eertijdts bondt-genoodt der Romeynen was geweest, alsoo daer nae, hoe wel kleyn zijnde, tot groote vriendtschap wierdt aenghesocht.
Dit toonen de Tractaten van Verbondt: dit toonen de houwelicken. Terstondt in den eersten oorsprongk des Graefschsaps zijn twee Diedericken, soo immers gelooft werdt, Swagers geweest der Koningen van Vranckrijck. Arnolf de derde hadde tot een Huys vrouw een Dochter van den Keyser van Constantinopolen, wiens Suster aen den Keyser van Duytsch-landt getrouwt was. Eenige navolghende zijn gehijlickt aen ’t Huys van Saxen, doen ter tijdt besittende het Keyserrrijck. Florens de derde is getrouwt aen ’t Koninckrijck van Schotlandt. Willem de tweede van dien naem Graef van Hollandt, is selfs tot het Duytsche Keyserdom geroepen, soo ick meene uyt geen andere oorsake, als om dat hy sijn eyghen landt tot een matighe regeeringhe gewent was. Deses Soon Florens de vierde, is aen d’eene zijde by den Koningh van Enghelandt, aen d’ander zijde by den Koningh van Vranckrijck, tot verbondt aengesocht met presentatie van ’t houwelick van elcks hare kinderen met groote beschenckingen. Maer Johan sijnen Soon heeft met Raedt van de voornaemsten van het Landt, de Dochter van den Koningh van Engelandt getrouwt. Willem de seste, de Dochter van Vranckrijck.
Wederom zijn der Graven Dochters in seer groote huysen besteet, als vrouw Margriete Dochter Willems de vierde in ’t Huys van Beyeren aen een Keyser: Jacobe aen een Dauphijn van Vranckrijck, ende dit alles terwijle sy alleen Graven van Hollandt ende Zeelandt waren, ende eenige van Henegouwen. Daer nae door de Dochter van Graef Aelbrecht, die aen een van ’t Huys van Bourgongie was gehouwelickt, heeft Hollandtt deselve Vorsten gekregen, die nu alrede Vorsten waren van Brabant, Vlaenderen, ende meer andere volckeren, ende alsoo zijn verscheyden Natien niet ongelijck van gewoonten, rechten, ende costuymen onder een gemeen ghebiedt onderlingh bevredight, ende daer door oock versterckt.
Daer na heeft Vrouw Marie van Bourgongie by haren Man den Aertz-hertogh van Oostenrijck een Soon ghehadt, aen dewelcke ’t meerendeel van Spangien voor houwelick-goet is aengekomen, ende met Spangien ’t verwacht van de nieuwe wereld, ende veel andere tijtulen die over verscheyde Landen seer wijt zijn verspreyt. Maer uyt dese grootheydt der Vorsten is ghevolght een groote veranderingh in de regeeringe, dien ick kortelick sal aenwijsen.
6. Hoe dat de getrachte Veranderingh in de regeeringe oorsaeck tot het oorlogh heeft gegeven
De menschelicke natuyr is seer geneghen ende vervalt lichtelick tot heerschappije: waer uyt na ’t seggen van Aristoteles de Tyrannique Regeeringhe spruyten, soo wanneer de Vorsten te buyten gaen de limiten van de Wetten van het Landt: ende selden gebeuret dat yemandt na-laet meer te willen vermoghen, als hy vermach, ’t en zy hem de hope zy benomen van te vermoghen dat hy wilt. Daeromme de oude Vorsten welcker gantsche hoop ende vertrouwen stondt op het Vader-landt, als gheen uyt-landtsche macht hebbende, waren de Wetten gehoorsaem, beminden het recht, respecteerden de Staten, als op welcker macht ende middelen sy wel verstonden, dat hare eere ende reputatie moste steunen.
De Bourgongions, ghesproten uyt een Konincklick huys, zijn de eerste geweest die een trap hebben ghemaeckt, doch seer heymelick, tot de heerschappije, blijvende nochtans de vryheydt niet alleen in haren uytterlicken schijn, maer oock voor een goedt deel in hare kracht.
Daer nae Karel, zijnde op andere plaetsen Koningh ende Keyser, genoeghde hem niet wel daer inne, dat hy hier te lande niet meer en was als een Vorst: maer nochtans wierdt hy teghen gehouden deur sekere affectie, alsoo hy in des Landen was gheboren ende opghevoedt, ende daer-en-boven dese Natien hoogh was achtende, als zijnde een bequaem instruyment om yet groots uyt te rechten, ende die van haer selven seer getrouw waren: maer oock licht te vertoornen, alsmen hare vryheydt soude willen aen-tasten, ende daer toe seer machtigh.
Nochtans heeft hy bloedige Placcaten gemaeckt, ende daer de Kercke onderdruckt zijnde door grove dwalingen, verlanghde nae eene goede medecijne, soo heeft hy voorgenomen met geweldt voor te staen ’t gunt in het gebruyck was ghekomen, stellende doot-straffe tegens den genen die van ander gevoelen souden mogen zijn, sonder in soo een soo gewichtighe sake de meeninge van de Staten te ondersoecken.
Maer Philips sijnen sone hebbende een natuyre die niet te vrede en was anders als met een absolute macht, droegh een haet teghens alle Natien die hare Vorsten een wet stelden: ’t welck oock die van Arragon met haer groot ongheluck hebben gheleert. De Saengiaerden, by dewelcke Koningh Philips van sijne jonge jaren was opgevoedt, namen dese occasie vlijtigh aen tegens de Hollanders, ende andere Nederlanders, met de welcken sy-lieden tot dien tijdt in gestadige contentie ende jalousie waren gheweest, om best te staen in de gratie van de Princen. Hierom sochten sy de Nederlandtsche vryheydt hatelick te maken, ende ter contrarie te vertoonen hoe de steden van Italie, ende de landen van West-Indien door hare guarnisoenen in dier voegen wierden bewaert, datmen aldaer hadde een ghehoorsaemheydt sonder limitatie.
Zijnde dan het Fransche oorlogh gheeyndight, alsoo Koningh Philips vermaendt wierdt van weghen de Staten, dat hy de Spaensche guarnisoenen uyt de landen soude nemen, heeft hy een soo redelicken versoeck met onwaerdigheydt aenghenomen: ende zijnde in persoone nae Spaengien vertrocken, heeft van die tijdt af’t meerendeel van de gemeene saecke van Hollandt, ende voorts van Nederlandt niet geregeert door ingheborene Heeren, uyt dewelcken nae ouder ghewoonte bestondt de hooghste ende ghedurighe Raedt van Staten van dese Landen: maer door Resolutien die in Spangien wierden genomen, latende hier den Cardinael Granvelle om een Wtrichter te zijn van de Spaensche bevelen.
De saken van de Religie waren nu soo verre gekomen, dat alwaer ’t schoon een misdaedt gheweest anders te ghevoelen, als by den Paus van Romen goedt wierdt ghevonden, nochtans het selve eenen goeden Vorst niet en soude hebben te straffen, aenghesien de groote menighte van den genen die daer over mochten beschuldight werden, uyt der welcker gemoedt alsulck een ghesintheydt, hoedanigh oock deselve mochte zijn, door gheene vreese en konde ontrocken werden.
Alsoo nu om dese oorsaecke soo wel de voornaemste Heeren als de treffelickste Steden ende Provintien vertoonden, dat noch de koop-handel, nochte oock de ghemeene ruste niet en konde behouden werden, ten waer de Placcaten op het stuck van de Religie wierden versacht, soo ist nochtans soo verre van daer gheweest, dat Koningh Philips haren raedt soude hebben ghevolght, dat hy daer-en-teghen heeft ghewilt dat ondersoeck ende inquisitie soude geschieden, tot in de binnenste ghedachten der menschen, ende dat op een nieuwe ende onghehoorde maniere van procederen, gelijckerwijs als tegens de Joden ende Mahumetisten, die onder de Christenheydt schuylen, in Spaengien werdt ghepleeght.
Tot dien eynde zijn oock de nieuwe Bisdommen hier ende daer verdeelt, met groot tegen-spreecken vande Staten, sonder welcker consent van oudts de Geestelickheydt niet en mochte vermeerdert werden. Aengesien nu dit alles buyten twijffel was streckende tot een groote verwerringe inde ghemeene sake, ende dat eerstelick de Heeren die inden Raedt van State waren, daer nae oock een groote menighte van Edele persoonen, tot dien eynde zijnde by een gekomen, onder welcke mede was de Heer van Brederode, ghesproten uyt den gheslachte van de Vorsten van Hollandt, raiden ende baden datmen soude komen tot dat remedie, het welck in voorleden tijden menighmael ghebruyckt was oock in mindere saecken, te weten, tot een vergaderingh van de Generale Staten, soo en heeft nochtans Koningh Philips, ghelijck hy op sijn vertreck wel expresselick hadde verboden, datmen geene vergaderingh van de Generale Staten houden en soude, oock doen niet naghelaten sulcks te beletten.
Hier op zijnde ghevolght een oproer, niet door een ghemeen opset, maer door het bestaen van weynigh particulieren uyt het geringhste volck, om de beelden uyt de Kercken wech te nemen, in het aenbidden van welcke beelden voor desen hooghlick was ghesondight, ende nae dat het selve oproer door de authoriteyt van de voornaemste Heeren ter neder was gheleydt, soo heeft den Spangiaerden ende Koning Philips gelieft, uyt een particuliere onbedachtheydt een pretext te nemen om tegens recht ende reden alle dese natien de misdaedt van rebellie in ’t ghemeen op te legghen. Soo is dan den Hertogh van Alva ghesonden om de volkomene heerschappije in te nemen, met een seer straffe commissie, zijnde een persoon seer straf uyt sijn eygen natuyre, als geheel Duytsch-landt genoegh bekent is.
Dese gaf opentlick te kennen, dat de Staten, Steden, alle natien van Nederlandt, ende elcke persoon in ’t bysondere, alle hare gerechtigheden hadden verbeurt, ende dat sy voortaen gheen ander wetten als de bevelen van den Koninck souden hebben te verwachten. Hy selve was een gewis teecken van dat de wetten te neder waren gevelt, sijnde een vremdelinck, ende niet van des Vorstes bloedt, ende niet-te-min teghens alle recht ende gewoonte ghesonden zijnde tot het generale gouvernement. Het oordeel van de saecken is oock de wettelicken ende ordinarisse collegien ontrocken: ende door het oprechten van een nieuwe Recht-bank, alwaer de sake van Lese Majesteyt ofte gequetste hoogheydt souden berecht werden, hebben de Spangiaerden ende hare adherenten, die haer tot slaven maeckten van de Spangiaerden, onder hare macht ghekreghen, soo wel het leven als het goedt van alle de Ingesetenen.
Ende zijn niet alleen veel duysenden van gemeene lieden gheexecuteert: maer selfs de Graven van Egmond ende van Hoorn verwesen zijnde op valsche beschuldiginghen, hebben hare halsen voor den beul moeten uytstrecken. Willem Graef van Nassau Prince van Orangie, mede eenvan de voornaemste Heeren van Nederlandt, is met veele anderen ghebannen. Van welcke persoonen Egmond sijn Graefschap in Hollandt hadde, Orangie Gouverneur van Hollandt was gheweest. Den Marquijs van Berge, en den Heer van Montigny, die de requesten ende vertooningen van het volck ende van de Staten in Spangie hadden overghebracht, zijn beyde, de eene met openbare executie, den anderen met vergift, soo het ghemeene gheruchte is, omghebracht.
Daer na zijn na de ghewoonte van allen den genen die heerschen willen de Steden beset met Spaensche Guarnisoenen ofte met Casteelen. Hier-en-boven op dat de natie, die tot desen tijdt toe vry waren gheweest, hare slavernije opentlijck souden moeten bekennen, ende selfs voeden ende onderhouden, soo is hem-lieden, aen de welcke de Vorsten selve te vooren ghewoon waren de minste opstellinghe by maniere van bede te versoecken, doen ter tijdt door dreyghementen van een Stadt-houder op-gedrongen de twintighste penningh van alle onroerende, ende de thiende van alle roerende goederen op elcke verkoopinghe.
De ghetrouwigheydt van dese natien, ende de vryheydt hebben langh te samen ghestreden: Maer alsoo niet mogelijck en was dat nae de verdruckinghe van de Wetten, ende nae de verachtinghe vande Staten, de regeeringe die soo veel hondert Jaren gheduurt hadde, ende de vryheyt vande nakomelingen, langer behouden konde zijn, soo hebben de Staten van Hollandt, de welcke toestont soo wel de Wetten, als het gemeene ende haer eygen recht te beschermen, inden Jare 1572. op den 19 Julij, in de vergaderinge, bestaende uyt verscheyden Edelen, ende de gedeputeerden van ’t meerendeel vande Steden, nae ’t exempel van hare voor-ouders, die teghens de Romeynen, als sy nae heerschappije trachteden, de wapenen hadden aenghenomen, ’t oorlogh tegens den Hertogh van Alva geresolveert, de persoonen die by onrecht waren ghebannen, herstelt, ende Willem Prince van Orangie voor haer Gouverneur ende Krijghs-overste erkent.
7. Hoedanigh de Republique in ’t oorlogh is gheweest, ende nu is nae ’t oorlogh.
Van die tijdt af is het opperste ghesagh der Staten, die door de aenghenomen macht der laetster Vorsten niet weynig en was verduystert, wederom klaerlick aen den dagh gekomen. Ende dat met die van Hollant de Staten van andere omligghende natien mede de wapenen voor de vryheydt hadden aenghenomen, ende in een vast verbondt te samen waren getreden: ende dat Koningh Philips, wiens eer tot dese tijdt toe gespaert wierdt, noch door biddennoch door vermanen tot gheen beter sin en konde werden ghebracht, so hebben ten laetsten de generale Staten op den ses-en-twintighsten Julij des Jaers 1581. verklaert, dat Koningh Philips ter oorsaecke van het verbreken van de Wetten van de regeeringhe, nae rechten ende metter daet van sijn Vorstendom was vervallen: ghelijckerwijs vele vrye natien dickmael hare Vorsten hebben veroordeelt, als die van Lacedemon Pausaniam, de Venetianen Faleriuna, de Deenen Christiernum.
Nochtans en hebben de voornaemste van de landen de Republique niet gheregeert sonder een Vorstelijck ghesagh. Maer ghelijck eertijdts in plaetse van Koninghen Veldt-oversten waren gekomen, soo heeft doen den Prins van Orangie, de naem van Graef wech ghenomen zijnde, onder den tijtel van Gouverneur het wettelijck ghebiedt verkreghen. Deses Princes sonderlinghe eendracht met de Staten, terwijle hy plaetse gaf aen hare Moghentheydt, ende sy hem wederom beminden, ende respecteerden als haer gemeene Vader, heeft de saken van Hollandt van de kleyne beginselen tot groote wasdom ghebracht.
Waerom, hoewel de naburighe landen eerst Matthiam Eertz-hertogh van Oostenrijck, daer na den Raedt van Staten, ende noch daer na den Hertogh van Anjou over haer stelden, soo hebben de Staten van Hollandt ende Zeelandt wel het verbondt met haer gheburen vastelijck onderhouden, en hebben nochtans in hare landen geen veranderirige toeghestaen, maer gestadigh behouden niet alleen deselve regeeringe, maer oock deselve uytterlijcke ghedaente van regeeringhe.
Na de doodt van de Prins van Orangien is het Generael gouvernement den Graef van Licester opghedraghen, die ’t Engelsche Krijgs-volck tot behulp van ’t landt hadde toegebracht. Maer alsoo dese dragende een Koninglijcke hooghmoet, ende geen kennisse hebbende van onse maniere, ende volgende quade Raeds-lieden, der Staten regeeringe bestont tegens te spreken, ende nieuwigheden aen te rechten, soo hebben de Staten vertoont, dat hare macht, van den wekken Licester sijne commisse hadde ontvangen, de oudste ende rechtmatighste was.
Hebben oock sekere persoonen, die om hem te believen by oproer veranderinghe pooghden in te voeren, met de doodt ghestraft. ’t Welck de Graef van Licester verstaende, heeft het ghebiedt ende ’t landt verlaten. Ende is voorts Prince Maurits, Soon van Willem Prince van Orangie, gewerden Opperste Bevel-hebber over Hollandt ene eenighe naburighe landen. Onder deses gouvernement is wederom groote eendracht geweest, ende door een 20 jarighe ruste van de Republique, door uytstreckinge van palen, gheluckige bataillien, belegeringen, soo kloeckelijck aengewent als noch kloeckelijcker teghen-ghestaen, hebben de Staten de fame van seer wijse Regeerders, ende Prince Maurits de fame vande voornaemste Krijghs-overste bekomen. De eer van de Republique is noch vermeerdert nae dat de Koningen deselve door verbondt met hem-selven heben vergeleken. Want in den Jare 97. is een gemeenschap ende verbintenisse gemaeckt tusschen den Koning van Vranckrijck, de Koninginne van Engelandt, ende de Staten der Vereenighde Nederlanden.
Evenwel is de eerbiedinge noch aen een afghestelde Vorst ghedragen, dat by ’t leven van Koning Philips de kloeckmoedigheydt van des landen haer gehouden heeft binnen de nootsakelijckheydt van haer selven te beschermen, na sijn doot is de krijg opentlijck verkondigt, ende dien van Spangien wederom toegesonden het oorlogh dat van hem lieden eerst was gekomen.
Jae tot de uytterste Landen van Indien toe is de koophandel uyt dese landen gezeylt, met wapenen beset zijnde. Ende in die plaetsen zijn mede door de occasie van den gemeenen Vyandt, ende door de bekende vromigheydt ende getrouwigheydt van de Hollanders, vrientschap ende verbintenissen met Koninghen ende natien veroorsaeckt: ende zijn de Heeren Staten begroet gewerden door Gesanten komende soo verre uyt de andere werelt. Tot dus verre heeft het vechten geduurt.
Van vrede is dickmael ghehandelt, soo by ’t leven van Koningh Philips, als nae sijn doodt, als de Nederlanden aen sijn Dochter ende Swager waren overghedragen, maer altijdt hebben de Staten versmaedt de conditien daer mede de Vryheydt niet en soude zijn behouden, mitsgaders het recht van de resolutie, waer by Koningh Philips sijn gebiedt was afghewesen: nae ’t exempel vande oude Romeynen die noyt eenighe vrede soo hoogh hebben geacht, dat sy daeromme de verdreven Tarquinios souden weder innemen.
Ten laetste alsoo de Eertz-hertoghen Aelbrecht ende Isabelle, ende selfs oock de Koningh Philips des anderen Philips Sone, toonde bereyt te zijn de Vryheyt van de Staten te erkennen, soo zijn de t’samen-sprekingen begonst door intercessie van de Koningen van Vranckrijck, groot Britangie, ende Deenmarcken, ende eenighe Vorsten: Ende alsoo vele swarigheden de vrede verhinderden, is eyndelijck in den Jare 1609. bestant ghemaeckt voor 12 Jaren: met voorige verklaringe van de Eertz-hertoghen, soo in haren naem, als in de naem van Koning Philips, van de welcke sy daer toe procuratie hadden, als dat sy maeckten het Bestant met de Heeren Generale Staten van de Vereenigde Provintien, in qualiteyt ende als de selve houdende voor vrye Landen, Provintien ende Staten, op de welcke sy-lieden niet en presenteerden.
Dit kort verhael beginnende voor Julius Cesar, ende op dese tijdt eyndigende, betoont aan dat ghedurende meer als 1700 Jaren, de Bataviers nu Hollanders genaemt, gebruyckt hebben deselve regeeringhe, waer van de hoogste macht geweest zy by de Staten, ende noch is: soo nochtans dat daer een Vorstelijck gebiet by is gekomen, nu met meerder nu met minder bedieninghe, eertijts ghedefereert zijnde by successie, maer dickmael ende nu oock by stemmen, zijnde altijdt de wetten onderworpen.
Hiermee eindigt De Groots historische overzicht van de pogingen der Bataven of Friezen of Hollanders om gedurende 1700 jaar hun oude staatsregeling met succes tegen alle aanspraken en aanvallen te verdedigen.
De Groot vervolgt nu met een overzicht van de staatsinrichting der Republiek.
Dit is dan de gedaente, ende om soo te seggen het aensicht van de gheheele regeeringhe. Indien yemandt alle de leden soude willen weten, deselve zijn als volght: Hollandt wordt by Steden ende Dorpen seer dicht bewoont. De sorgh over de Steden is by den Raedt ende Magistraten van elcke Stadt, dien oock toegelaten is binnen haer district eenighe Keuren te maken, ende tot Stadts noodtlijckheden eenighe Accijnsen op te stellen. De Raden ofte Vroetschappen zijn ghedurigh: De Magistraten Jaerlijcks, met kleyne ofte gheene gagie. Vande groote Magistraten hebben de Burgemeesters ’t recht van de Ghemeente ende des Stadts welstandt voor te staen: De Schepenen zijn over het recht gestelt, soo in Civile, als in Criminele saken, in welcken de Bailiuwen ofte Schouten met een gebiedt bedienen het publique Ampt van beschuldigers. De Magistraten hebben tot hare Raden Rechts gheleerden, Pensionarissen ghenaemt.
De jurisdictie van Dorpen, soo wel in hooghe Heerlickheydt als in Ambachts-heerlijckheydt, is ten deele by de Republique ofte de Graeffelijckheydt, ende ten dele by de voornaemste van Adel die de selve van hare voorouders hebben ontfangen. De Ambachts-heerlickheyt werdt meest berecht door Schout ende Schepenen, de hooghe Heerlickheyt door Bailiou ende Leen-mannen, of door Welboren mannen. Hier-en-boven soo hebben Houtvester ende Meester-knapen haer eyghen gherecht over de jacht ende wildernissen, en de Dijck-graef ende Heemraden over de dijcken, waer inne sonderlingh de behoudenisse van Hollandt bestaet.
Van alle deser vonnissen, (uytghenomen de Criminele, waer van den verwesen niet lichtelijck appel werdt toegestaen) soo wert geapelleert aen ’t Hof van Hollandt, ’t welck oock by Zeelandt werdt erkent. De geschillen van Steden ende andere saken van grooten gewichte werden oock hier verhandelt. In desen Raedt sitten nae ouder ghewoonte eenighe Edel-lieden, ende voorts eenighe Rechts-geleerden ende coustumiers. ’t Opperste hooft van desen Raedt is de Stadt-houder ofte Gouverneur van Hollant selfs: Die daer-en-boven macht heeft om over de guarnisoenen te gebieden, verkiesinge te doen vande Magistraten van Steden, na voorgaende nominatie, ende voorts remissie en pardoen geven van misdaden, ’t welck al-te-mael teyckenen zijn van een uytnemende authoriteyt. Daer is oock een Reken-kamer die voor haer Rentmeesters de Domainen regeert.
De vergaderinge vande Staten, by de welcken de hooghste macht is van Hollandt, komt by een drie ofte viermael ’s Jaers, oft soo dickmael als het de saecke vereyscht. Den staet vande Ridderschap ende Adel werd gherepresenteert by eenighe die de voornaemsten zijn, soo ten aensien van haer gheslachte, als van de Heerlickheden die sy besitten, zijnde in getalle ontrent twaelf. Ende van hem-lieden gestorven zijnde, werdt by hem-lieden een ander toeghenomen. De Steden die ghewoonlijck zijn hare Ghedeputeerden op de Daghvaerden te senden, sijn dese: Dordrecht, Haerlem, Delft, Leyden, Amsterdam, Goude, Rotterdam, Gorichem, Schiedam, Schoonhoven, Briel, Alckmaer, Hoorn, Enchuysen, Edam, Moninckendam, Medenblick, Purmerent. De Ghedeputeerde zijn ghemeenlijck Burghermeesters, daer van al-te-met by-ghevoeght werden eenighen uyt de Vroetschap, ofte oock een Pensionaris. Den Adel seydt eerst sijn stem, daer nae de Steden elck op haer beurte. Dit alles is het selve nu ter tijdt, als het was by der Graven tijden, behalven dat de bedieninge van de gemeene saecke, die te vooren by de Graven was, nu den Staten ende den Gouverneurs is aenghewassen.
Van het voorseyde Hof van Hollandt plach aen den grooten Raedt van Mechelen geappelieert te werden, in welcken Raedt de Staten van verscheyde Provintien eertijdts ten versoecke vande Vorsten van Bourgongien hadden gheconsenteert, om aldaer in ’t ghemeen te recht te staen. In plaetse van desen grooten Raedt hebben die van Hollandt ende Zeelandt over 28 Jaren den Hooghen Raedt opgherecht uyt treffelijcke Gheleerde persoonen: van welcker sententien niet en mach gheappelleert werden: maer wel aen de Staten versoeck ghedaen, om eenighe andere Rechters ofte Reviseurs te doen voeghen tot het Collegie, die ernstelijck moghen oversien of in de sententie eenighe erreur is ofte niet.
Voorts alsoo met het oorlogh so de lasten als de saken zijn vermeerdert soo is noch een ander Collegie inghestelt om over de gemeene middelen van Hollandt de opsicht te hebben, ende alle geschillen daer uyt spruytende te berechten. Dit Collegie bestaet uyt persoonen die by den Adel ende de Steden elcks op haer selven daer toe werden gecommitteert, ende werden by wijlen verandert: Desen beschrijven de Staten als het van noode is, ende voeren uyt ’t gene by de Staten is geresolveert. Onder d’opsicht vandesen zijn eenige anderen gedeputeert tot het hooren van de reeckeninghe van de Ontvanghers van de gemeene middelen.
Na-de-mael nu by de Unie van Wtrecht tusschen verscheyde Provintien, van dewelcken by de Unie zijn ghebleven, die van Gelderlandt, Hollandt, Zeelandt, Wtrecht, Vrieslant, Over-yssel, ende Groeningen, allegader in voortijden genaemt met de namen van Bataviers, Mattiaci ende Vriesen, aengegaen is gemeenschap van oorlogh, vrede, ende uytheemsche alliantien, mitsgaders van veel andere saken, soo zijn deselve Provintien ghewoon elck hare Gedeputeerden te senden om ten gemeene veste te beraedslagen. Dese vergaderingh scheyt selden, ende wort genaemt de Generale Staten.
Hier werden oock gedisputeert de poincten die tusschen de Provintien in questie komen. Naest desen ende by der selver commissie heeft den Raet van Staten het opsicht van de saken van de Unie, ende de regeeringe van het Krijgsvolck. Desen Raedt is in plaetse gekomen vanden Raed van Staten, die in de tijden vande Graven over heel Nederlant het opsicht hadden. De Raden werden tot een seker getal by de Staten van elcke Provintie gekoren, ende mede by wijlen verandert. Sy stemmen niet by Provintien, als in de vergaderinge, maer man voor man. De hoofden van desen Raedt zijn de Gouverneurs van de Provintien.
Noch zijn door Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt, eenighe Collegien van Admiraliteyt verdeelt, die toesicht hebben op de Zee, ende de middelen die uyt de Zee komen. Sy hebben haer commissie van de Generale Staten, elcke Provintie sendt daer de haren, ende verandert deselve al-te-met. ’t Admiraelschap dat is het opperste bevel ter Zee, heeft Prince Maurits. De reeckeningen van ’t Comptoir van de Generaliteyt werden oock by sekere persoonen daer toe gestelt zijnde, gevisiteert.
Dese dingen den ingesetenen genoegh bekent, heb ick wat particulierlick verhandelt, om der uytheemschen wille: ende ick twijffele niet of als sy der sake wel sullen hebben ingesien, sy sullen dese gesteltenisse ende t’samenbouwinge van Republique seer prijsen. Want soo wy de reden willen hier by brengen, de reden sal ons leeren, dat het ghebiedt alderbest werdt vertrouwt aen de alderbesten. Soo wy nae authoriteyt omme sien, de regeeringe die uyt de voornaemste bestaet, heeft tot hare prijsers de wijsste van de oude tijden. Of sien wij na exempelen, wy hebben alsulcken die seer treffelick ende vermaert zijn, als Candie, Lacedemon, Carthago, Rhodos, Marseille, Chessalie, Achaie, Samo, Cnijdos, Chio, Corfu, ende als vele meenen Rome selve ten tijde als sy meest in deughden gebloeyt heeft.
Dat meer is, het blijckt genoegh dat de Republique van de kinderen van Israel, soo als sy van Godt was ingestelt, eer het volck een Koningh eyschten, by de treffelicksten is bedient geweest. Daer en ontbreken oock geen versche exempelen, Ragusa, Luca, Genua, Geneve, ende de voornaemste Cantons van Switser-landt, ende Venegien, die hare vastigheydt door het duren van duysent jaren betuyght. Hier kan nog by gevoeght werden het geheele lichaem van het Duytsche Rijck, vol van Majesteyt ende aensienlickheydt, ende veel Koningkrijcken in ’t Noorden, die wel Koninckrijcken werden ghenoemt, maer in der daedt Vorstendommen zijn.
In ghevalle men noch naerder de verghelijckinghe wil vervolghen, de hooghste macht van de vergaderinghe van Staten is by de oudste volcken der Walen ende Brittoenen gebruyckt geweest, ende werdt in Duytsch lant noch hedensdaeghs bevonden. Voor soo vele de regeeringe by Gedeputeerden van Steden werdt bedient, komen wy seer wel over een met die van Achaie, Etolie, ende Lijcie, die mede hare Republiquen uyt verscheyden Steden zijnde by een gevoeght, geregeert hebben door vergaderinghe ende gedeputeerden, van dewelcke de Achei by Polybium, Strabonem, ende Plutarchem werden voorgestelt, als het alderbeste voorbeeldt van een gheheel eendrachtige Republique. Voorts dat by de macht van de treffelicksten werdt gevoeght een Vorstelick gebiedt met wetten gelimiteert, dat hebben wy ghemeen met de oude Israëliten, ten tijden van de Rechteren, met die van Lacedemon, ende van Achaie met de Venetianen, met het Duytsche Rijck, met de Noortsche Koninckrijcken, die wy geseydt hebben, ende met meer anderen.
De vergaderinge van de Generale Staten, met den Raedt van Staten, by dewelcke verricht werden die saecken die volghens de Unie gemeen zijn, behoudens de Souverainiteyt van elcke Provintie, komt juyst over een met de Amphictynoische vergaderinghe, door welckes bandt de Grieksche Republiquen t’samen verknocht zijnde, de Meden ende alle uytheemsch geweldt langen tijdt van haer hebben afgeweert. Alsoo hebben die van Ionien met derthien, die van Ethrurie met twaelf, de oude Latijnen met acht-en-veertigh Republiquen, ende eertijdts veel Duytsche, Walsche, Brittoensche Natien ghemeene vergaderinghen uyt kracht van hare verbondt ghehadt: ende sulcks hebben noch de Switsers ende Britons.
Nochtans als wy dese manier van regeeringe prijsen, soo en willen wy dien niet te kort spreken, die een andere gebruycken. Want men moet bekennen, dat alle dingh niet alle lieden en past, jae datter veel volckeren zijn, die beter dienen gesteldt onder een absolute Konincklijcke macht, als gelaten aen haer eygen vryheydt. Oversulcks is het de volckeren van Asie oorboir gheweest Koningen te hebben: Griecken-landt ter contrarie, heeft geen Koninghen konnen lijden.
Dat nu dese maniere daer wy van spreken ons de bequaemste is, betuyght de ervarentheydt van soo veel hondert jaren. Soo lang die gebleven is, is alles stil geweest: soo wanneer daer tegens is getracht, soo zijn daer beroerten ende troublen ontstaen, ende zijn deselve niet ghereniedieert, voor ende aleer de regeeringe haer oude forme weder heeft bekomen.
De ghenen die neerstelick in-gesien hebben de verscheyde natuyren ende manieren van Natien, hebben aenghemerckt dat de volcken, leggende aen het Noorden, ende insonderheydt naest de Zee-kust, onder dewelcke wy zijn, afkeerigh zijn van ’t absoluyt gebiedt van een alleen, ende meerder lust hebben in hare vryheydt. Daer zijn oock eenighe die leeren dat groote Landen van Koninghen, heel kleyne van de Gemeente niet onbequamelick en werden gheregeert: maer dat die Natien die van middelbare grootte zijn, ende insonderheydt die het hare kloeckelick weten te bewaren, ende nae ’t gunt eens anders niet en trachten, best zijn gedient met een regeeringe der treffelicksten.
Men moet oock op de ghewoonte groot insicht nemen: want het gunt in ’t gemeen van alle Wetten werdt geseydt, is insonderheydt waer in die Wetten, waer inne het hoogste deel van de regeeringe bestaet, te weten, dat het beter is sulcke wetten te gebruycken die de besten niet en zijn, als te veranderen de gene die aengenomen ende gebruyckt zijn: alsoo de wetten, soo wel als de planten, tijt van noode hebben, om haer wortelen vast te maken, en daer-en-tegen soo men deselve dickmael vervoert, haer kracht ende sterckte komt te verdwijnen. Hieromme zijn wy seer ghehouden aen onse Voorouders, die ons hebben nagelaten een regeeringe in haer selven seer goet, ende met onse natuyr en manier van leven sonderlingh wel accordeerende, hebbende deselve by oorlogh weder gekregen, ende by tijde van vrede wel bewaert. Mitsdien is het ons werck, so wy niet ondanckbaer nochte onvoorsichtigh willen zijn, de Republique standtvastelick voor te staen, die ons by de reden geraden, by de ervaringe betuyght, ende by de oudtheyt wert aengepresen.
| naar boven |